Anguage and literature

shot Harry a nasty grin through the 
gap in his mother’s arms
4
.
­(–­Uning…­biz…­biz…­biz­
bilan­birga­yurishini…­xohlamayman!­–­
baqira ketdi 
Dudli soxta o
‘
kirish uchun kucha nishlar orasida
. – 
U­doimo…­doimo­ishkal­qilib­yuradi!­
Dudli­ onasining­ qo‘llari­ orasidan­ Garriga­ qarab,­
ichiqoralik bilan irshayib qo‘ydi. Ayni shu fursatda 
eshik qo‘ng‘irog‘i jiringladi)
5
parchalarida esa subyek-
tiv bahoni ifodalash uchun to‘xtam (pauza) va so‘z 
takroridan foydalanilganini ko‘ramiz. Bunda yozuv-
chi jumla mazmuniga xos o‘quvchiga salbiy bahoni 
yetkazib berish uchun leksik va fonetik vositalardan 
birgalikda unumli foydalangan. 
O‘zbek poetik yoki badiiy nutqida modal munosa-
batlarning ifodalanish imkoniyatlariga to‘xtaladigan 
bo‘lsak, subyektiv bahoni ifodalashda fonetik va 
leksik vositalardan birgalikda foydalanish va bu orqa-
li emotsionallikning ortishiga erishilganligini ko‘rish 
mumkin. 
“O‘, bor, quloqqa lag‘mon osma, – dedi o‘ng to
-
monda o‘tirgan bola”
6
 
parchasida
 o‘
unlisi
 quloqqa 
lag‘mon osmoq
iborasi bilan birga kelib, subyektiv 
baho hosil qilgan.
“Odam bormi? – deb so‘radi uy egasidan. Uy egasi 
uning­ savoliga­ tushunmadi.­ Zelixon­ gapini­ qaytar-
gach,­bosh­irg‘ab:­“Yo‘-o‘q”,­dedi.­Zelixon­uni­bo‘ralab­
so‘kdi-da,­iziga­qaytdi”
7
 
misolida noverbal vosita bilan 
birgalikda qo‘rquv ma’nosi hosil qilinmoqda. Lekin bu 
o‘rinda qo‘rquv ma’nosini keyingi gap, ya’ni kontekst 
orqali yanada to‘liq tushunib olish mumkin. Bu sub-
yektiv bahoni yoritib berishda kontekstning o‘rni qan-
chalik muhim ekanligini ko‘rsatadi. 
–
Bular
ning ichida nima qilib yuribsiz, tog‘a? –
dedi.­Uning­«bular»­deb­bepisand­gapirgani­Yigitaliga­
malol keldi. Shu sababli «bular» so‘ziga atayin urg‘u 
berib, javob qaytardi:
–
Bular
 mening qiyomatli qo‘shnilarim. Issig‘im
ham, sovug‘im ham shular bilan edi.
–­Qo‘shnilardan­ham­toz-za­buyurgan­ekan-da,­a?­–
dedi haydovchi yana ko‘zgu orqali qarab.
– Nega unday deysiz? Xudoga shukr, qo‘shnilarim
tillo
 odamlar.
Ushbu dialogda gap urg‘usi orqali subyektiv baho 
hosil qilinmoqda va o‘quvchiga tushunarli bo‘lishi 
uchun «bular» so‘ziga atayin urg‘u berilib, birikmalar 
izoh sifatida keltirilmoqda. “
Qo‘shnilardan­ham­toz-za­
buyurgan­ekan-da,­a?­
–
 dedi haydovchi yana ko‘zgu 
orqali qarab”
parchasi orqali esa undosh 
z
harfini ik
-
kilantirish, undov so‘zlar va so‘roq ohangi orqali sal-
biy ma’no yoritilgan. Oxirgi gapda esa biz gap man-
tiqiy urg‘usi orqali subyektiv baho – ijobiy munosabat-
ni ko‘rishimiz mumkin. Ingliz tilida berilgan misollarda 
ko‘rib o‘tganimizdek, o‘zbek tilida ham sub yektiv mu-
nosabat ifodalanishida tilning turli birliklaridan yax-
litlikda foydalanish natijasida sathlar aralash holda 
kuchli emotsionallikni ifodalagan. 
–­Yig‘la,­to‘yib-to‘yib­yig‘la,­juda­yarashar­ekan,­–­
dedi Anvar kesatib.
– Anvar, sen indamay o‘tirib quloq sol. Meni ah
-
moq qilishmoqchi. Jamshidning o‘limini mening 
bo‘ynimga ilishmoqchiga o‘xshaydi.
– Jamshiding kim?
–­Asadbekning­sodiq­qullaridan­edi.­Men­uni­o‘ldi-
rishim kerak edi.
– Sen? Nima uchun?
– Shuning uchunki... u... u... haromi...
– Bo‘ldi, tushundim.
– Ha... tushunding... Uni o‘ldirishibdi. Xuddi
Shilimshiqqa o‘xshatib...
8
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, baho kategori-
yasining til va nutq tarkibida qo‘llanishi juda qiziqarli 
va tadqiq talab masaladir. Bunda so‘zlarning lug‘aviy 
ma’nolari aniq nutqiy jarayonda qo‘shimcha vosita-
lar orqali yanada kengroq mazmun kasb etadi, bu 
so‘zlarga xos ijobiy yoki salbiy subyektiv baholarini 
namoyon qiladi. 
1
G‘.Qambarov. Baho munosabati va uning o‘zbek tilida ifodalanishi: filol. fan. nom. ... diss. – Toshkent, 2008. 30-bet. 
2
Rоuling J.K. Hаrry Pоtter and the Sоrcеrer Stоne. – Scholastic Corporation, 1998. – pp. 13–14.
3
Rouling J.K. (Tarjimon Sh.Z.Dolimov.) Garri Potter va falsafiy tosh. – Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. 17-bet.
4
Rоuling J.K. Hаrry Pоtter and the Sоrcеrer Stоne. – Scholastic Corporation, 1998. – P. 19–20.
5
Rouling J.K. (Tarjimon Sh.Z.Dolimov) Garri Potter va falsafiy tosh. – Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. 25–26-betlar.
6
T.Malik. Shaytanat. 2-kitob. – Toshkent: Sharq, 2005. 7-bet.
7
T.Malik. Shaytanat. 2-kitob. – Toshkent: Sharq, 2005. 22-bet.

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
43
Kichik tadqiqot
Ayollarni madh etish, ular haqida go‘zal asarlar, 
g‘azallar bitish inson paydo bo‘lganidan buyon mavjud. 
Mumtoz Sharq adabiyotida ayol husn-u malohati o‘ziga 
xos, bir-biriga o‘xshamaydigan tarzda, yuksak mahorat 
bilan tasvirlanadi.
Ayol zotining qosh-u ko‘zi, sarvdek qomati, oydek 
yuzini ta’riflashdan ham ko‘ra uni haqiqiy insoniy 
fazilatlar sohibasi, ijtimoiy hayotning faol a’zosi sifatida 
e’tirof etish, har ishga qodir, yuksak zakovat va bilimga 
ega insonlar qatorida ko‘rish shoirlar sultoni hazrat 
Alisher Navoiy ijodida alohida o‘rin tutadi.
“Xamsa” dostonlarining deyarli barchasida oqila 
ayollar doston sujetlarining asosiy obrazlari sifatida 
talqin etiladi. Jumladan, “Sab’ai sayyor” dostonidagi 
Dilorom shunday obrazlardan biridir. 
Shon-shavkatli, dunyoning deyarli ko‘p qismiga 
egalik qilayotgan qudratli shohlardan biri Bahrom 
Diloromning ta’rif-u tavsifini eshitib, unga g‘oyibona 
oshiq-u beqaror bo‘ladi. Oshiqlik shu darajaga yetadiki, 
Dilorom uning maqsad-u muddaosiga aylanadi.
Shoir Diloromning surat-u siyratini shunday go‘zal 
ta’riflaydiki, uni o‘qigan har qanday inson uning oydek 
jamolini hech qiynalmasdan ko‘z oldiga keltira oladi. 
Ikki qora zulukdek sochlari, nurli chehrasi, atirgulning 
yaprog‘idek dudoqlari...
Diloromning vasliga yetgan Bahrom shikorga uni 
ham doimo olib borar edi. Shunday shikorlardan birida 
shoh bir o‘q bilan kiyikning ikki oyog‘ini tushovlab 
qo‘yadi. O‘z ishidan g‘ururlanib, Diloromga: “Ko‘rdingmi, 
mahoratimni?” – deydi. Mahbubasidan cheksiz 
maqtovlar, olqishlar kutgan shohga malika: “Bularning 
bari cheksiz mashqlar, takrorlashlar tufayli to‘plangan 
tajribalar evaziga sodir bo‘ldi”, – deya oqilona javob 
beradi. 
Yoki “Layli va Majnun” dostonida shoir Layli misolida 
ilm olishga intilayotgan ziyoli, ma’rifatli qizni ko‘radi. 
Laylining ilm olishga ishtiyoqini payqagan otasi qizi 
uchun maxsus maktab ochib, barcha qabila bolalari va 
qizlarini ham bilim olishga chorlaydi. Layli maktabga o‘z 
dugonalari bilan kelar ekan, ular ichida misoli olmosdek 
yarqirab turardi...