3 ma’ruza 3-mavzu. Termodinamikaning ikkinchi qonuni reja

qaytmas 
deb aytiladi. Bunda odatda sistema eski 

---

holatga qaytishi mumkin, lekin tashqi muhitda o’zgarishlar, “izlar” qoladi. 
Masalan:
tashqi muhitdagi jismlar energiyalari o’zgarib qoladi. 
Qaytar jarayonlar deb - jarayon tugagach sistemani ham, tashqi muhitni ham 
dastlabki xolatga qaytarish mumkin bo’lsagina aytiladi. 
Qaytar jarayonlar real jarayonlarni idealizasiyasidir. YA’ni, ularga 
yaqinlashishi mumkin, lekin to’la erishish mumkin emas. 
Maksimal ish qaytar 
jarayonda bajariladi. 
Termodinamik qaytar jarayonga misol tariqasida ideal gazning izotermik 
ravishda kengayib, so’ng siqilib, oldingi holatga qaytishini kuzataylik. Porshinli 
idishda gaz bo’lib, faraz qilaylik, porshin ideal, ya’ni og’irligi yo’q va ishqalanishsiz 
ishlaydi. Gazning kengayishi va siqilishini grafik ko’rinishda chizmada ko’rsak -
dastlabki xolatda gazning xajmi 
V
1
 
, bosimi 
P
1
, ga teng oxirgi holatida bosimi
 P
2
, 
hajmi 
V
2
ga teng. Siqilish va kengayish bir necha bosqichda olib boriladi. Faraz 
qilaylik, porshen ustida mayda toshchalar qo’yilgan bo’lsin. 
Agar bitta kichik 
tosh olinsa
, gazni bosib turgan 
bosim birdaniga kamayadi
(
a 
nuqtagacha
), gaz shu bosimda sekin kengayib kichik 
v
nuqtaga xos bo’lgan hajmni 
egallasin va muvozanat holatiga kelsin. Bu vaqtda gazning tashqi bosimiga qarshi 
bajargan ishi kataklangan 
avsv
1
 
yuzaga teng bo’ladi. Porshen ustidagi toshchalarni 
shu yo’sinda birin ketin olib, 
ikkinchi xolatga 
kelaylik. Demak gaz