Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Samarqand 
Osiyo chorrahasi bo‗lib 
qolgan edi. Bu yerda g‗oyalar, madaniy va ma‘naviy boyliklar to‗planar, 
olimlar, musiqachilar, san‘atkorlar, rassomlar, me‘morlar muqim yashab 
qolardilar. Shunday qilib, O‗rta Osiyoning qulay tabiiy-geografik sharoiti 
iqtisod va madaniyat taraqqiyoti uchun qulay bo‗lgan, tabiat va atrof-muhit bu 
yerda yashagan xalqlarga muruvvat qilgan. Shu bilan birga O‗rta Osiyoning 
qulay geografik o‗rni jahon tarixida ko‗p xalqlar va sivilizatsiyalar uchrashgan 
eng gavjum chorrahalardan biri bo‗lishiga imkon berardi.
O‗rta Osiyo tabiiy sharoitining o‗ziga xos noyob xususiyatlari va geografik 
jarayonlari ko‗p jihatdan uning geografik o‗rni, ayniqsa subtropik mintaqaning 
shimoliy chekka qismlarini qamrab olgan Yevroosiyo materigining ichki sahro 
zonasida joylashganligi bilan belgilanadi. O‗rta Osiyo mintaqasi dunyo 
okeanidan minglab kilometr uzoqlikda, Atlantika siklonining doimiy harakat 
qiluvchi yo‗lidan janubda joylashgan. Ma‘lumki, Atlantika okeanining sikloni 
juda ko‗p miqdorda atmosfera yog‗in-sochinlari keltiradi. G‗arbiy havo 
massalarining oqimlari bu yerga kam ta‘sir ko‗rsatadi. Bu hol O‗rta Osiyo 
tabiiy-geografik sharoitining xilma-xilligi va o‗ziga xosligi bilan ajralib 
turishiga sababchi bo‗ladi. O‗lkada baland osmono‗par tog‗lar chuqur botiq 
bilan bevosita yaqin joylashgan, katta tog‗ muzliklari esa eng issiq jazirama 
sahrolar bilan yaqin qo‗shni turadi. O‗rta Osiyo tog‗lari o‗rtacha kenglikdagi 
eng baland tog‗lar hisoblanib, uning eng balandi Tirigmir cho‗qqisi 7690 m 
gacha yetadi. Yer sharining mo‗‘tadil kengliklarida, O‗rta Osiyodagidek eng 
katta tog‗ muzliklari uchramaydi. O‗lkaning eng katta tog‗ muzliklari 
(Fedchenko, Inilchek va boshq.) Tojikiston va Qirg‗iston hududidagi tog‗larda 
joylashgandir. 
Yevroosiyo materigining quruqlikdagi eng past nuqtasi ham O‗rta Osiyoga 
mansub bo‗lib uning g‗arbiy qismida, okean sathidan pastda joylashgan eng 
chuqur quruq cho‗kmalari: Qoraqiya-132 m (Qozog‗iston), Akchakaya-81 m 
(Turkmaniston) va boshqalar joylashgandir. O‗rta Osiyoning tekislik qismi yer 
usti suvlariga juda kambag‗al, ammo xuddi shu yerda katta ko‗l - Orol dengizi 
mavjud. Bepoyon cho‗l (Qizilqum va Qoraqum)larni yirik daryolar Amudaryo 
va Sirdaryo kesib o‗tadi va o‗z suvini Orol dengiziga quyishadi.
O‗rta Osiyo iqlimi keskin o‗zgaruvchan bo‗lib yoz oylarining ayrim kunlari 
Termiz, Sherobod va Repetek meteorologik stansiyalarida havoning harorati 
50
0
dan yuqori ko‗tarilganligi qayd qilingan. Qish kunlari esa, havo harorati – 
30
0
dan ham pastga tushib ketishi mumkin. O‗rta Osiyoning tekislik qismi – eng 
qurg‗oqchil rayonlar bo‗lib, o‗rtacha yillik yog‗in miqdori bu yerda 70-200 mm 
ni tashkil etadi. Tog‗li hududda esa atmosfera yog‗in-sochinlarining tarqalishi 
joyning orografik xususiyatiga bog‗liq holda juda xilma-xildir. Tog‗ 
massivlarining ichki qismlarida, tog‗ oralig‗idagi kotlovinalarda baland platolar 
juda quruq, masalan, Sharqiy Pomirda 4000 m balandlikda yillik yog‗in 
miqdori 40 mm dan oshmaydi. Farg‗ona kotlovinasining g‗arbiy qismida yillik 

---

7 
yog‗in miqdori 70 mm bo‗lsa, sharqiy qismida 600-800 mm, xuddi shuningdek, 
Issiqko‗l kotlovinasining g‗arbiy sohilida yillik o‗rtacha yog‗in miqdori 120 
mm bo‗lsa undan 160-180 km uzoqlikda joylashgan sharqiy qismida esa 800 
mm ni tashkil etadi.
Tojikiston tog‗larida joylashgan Obigarm qo‗rg‗onida 1400 mm dan ko‗p 
yog‗in tushadi. Qirg‗iston tizmasining shimoliy yonbag‗ridagi Adigen daryosi 
vodiysida 1958 yil 3000 mm yog‗in tushgan, bu esa, eng «nam» shahar 
hisoblangan Botumiga (2500 mm) nisbatan ham ancha ko‗pdir. O‗rta Osiyoning 
tekislik qismi issiqlik manbalarining yuqoriligi bo‗yicha boshqa o‗lkalarga 
nisbatan juda oldinda turadi. Bu yerda iliq kunlar soni 240-250 kunni tashkil 
etadi. Turkmaniston va Tojikistonning janubiy rayonlarida, havoning barqaror 
10
0 
dan yuqori haroratining summasi 5600
0
ga yetadi, shu sababli O‗rta 
Osiyoning janubiy qismida ingichka tolali paxta yetishtirish imkoni yaratiladi. 
Yoz oylarida havoning quruq bo‗lishi, yuqori darajali issiqlik nihoyatda shirin-
sharbat mevalarni yetishtirishga, ya‘ni qovun-tarvuz, ayniqsa, uzumning yuqori 
darajada shakar moddasiga boy bo‗lishiga imkon beradi. 
O‗rta Osiyoning tog‗ yon bag‗rlarida tik landshaft zonalari: cho‗l va chala-
cho‗ldan tortib, tundra va nival (doimiy muz va muzlik) zonalarigacha uchratish 
mumkin. Shunday qilib, O‗rta Osiyo hududida yer sharining materiklarida 
uchraydigan barcha landshaft tiplarini – jazirama cho‗ldan doimiy 
muzliklargacha uchratish mumkin. Haqiqiy tipik quruq subtropiklar 
Surxondaryo va Atrek daryolarining vodiylarida mavjud. O‗rta Osiyoda faqat 
doimiy yashil seryog‗inli tropik landshaftlar uchramaydi xolos. Bu o‗lkada 
D.I.Mendeleev «Davriy sistemasi»dagi barcha elementlarning foydali qazilma 
konlari uchraydi. Hozirga qadar bu yerda faqat olmos koni topilmagan. Demak, 
O‗rta Osiyo tabiati noyob o‗ziga xos takrorlanmas xususiyatlarga ega. Shuning 
uchun ham bu o‗lkani mashhur tabiatshunos olim I.V.Mushketov «Yer 
sharining ochiq muzeyi» deb bejiz aytmagan.