etadilar. Bir tomondan guruhning hamma tavsiyanomalarini
uni tashkil etadigan
shaxslarning o'ziga xos xususiyatlari beigilaydi; boshqa tomondan — guruhning o ‘zi
uni tashkil etadigan shaxslarning xususiyatlarini beigilaydi. Unga esa maxsus guruhiy
tafakkur va xulq-atvor xos.
Shaxsning faoliyati va xulqi doimiy munosabatlar tizimiga kiritilgan, unga
bo‘ysunadi, ularbilan oichanadi yoki rag'batlantiriladi. O'z navbatida munosabatlar
doimo xulq va faoliyat orqali vujudga keladi.
Inson ongi shaxs va guruh tarzida doimo ulaming munosabatlariga «bardosh
beradi, tushunadi», fikrlash orqali ulami tartibga soladi, lekin o‘zi ham ular yordami
va ta'sirida shakllanadi.
Iqtisodiy muhitda individ va guruh, munosabatlar,
xulq-atvor, faoliyat, shaxs
ongi orasidagi turli-tuman aloqalami kuzatish inumkin.
Iqtisodiy sotsiologiya fani iqtisodiy muhitni o‘z nuqtai nazaridan o‘rganib,
ma'lum qonuniyatlarini o‘rganish va bilishga intiladi.
Iqtisodiyotda murakkab inson omilini qanday qilib amaliyotda hisobga olish va
unumli ishlatishning aniq yo‘nalishlarini ko‘rsatib berish mumkin.
Sotsium uinuman «Broun harakatiga» o‘xshatiladi, ya’ni tartibsiz, yakka va
guruh, harakatlar, his-tuyg‘ular, xohishlar va fikrlar sifatida,
ularda hech qanday
tamoyillar yo‘q va bo'lishi ham mumkin emas deyishadi. Lekin haqiqatda bunday
emas, chunki ijtimoiy qonuniyatlar mavjud. Ayrimlari juda oddiy va ulaming ta'sirini
har kuni amaliyotda ko‘ramiz. Boshqalari esa murakkab, ular uzoq muddat ichida
tadqiqot va amaliyot asosida faqatgina tasdiqlanadi, shartli xarakterga ega boiib,
aniq holat bilan bog‘langan va ma’lum sharoitda harakatlanadi.
Oddiy va murakkab ijtimoiy qonuniyatlar tamoyili iqtisodiy qonunlarga ham
bo‘ysunadi. Iqtisodchilar (nazariyachi va amaliyotchilar) faqat o'z muhitining aniq
va oddiy arifmetik tamoyiliga asoslangan qonunlami ifodalab berishlari mumkin.
Qolgan murakkab holatlarda
esa iqtisodiy qonunlar, ular bilan bog‘liq bo‘Igan
iqtisodiy qonuniyatlarga o‘xshab, «xira» va «mavhum». Ko‘p iqtisodiy qonunlaming
murakkabligi inson omilining murakkabligi bilan izohlanadi. Bir xil iqtisodiy
jarayonlar har xil holatlarda murakkab yoki oddiy bo‘lishi mumkin. Ulaming
murakkab yoki oddiyligi «inson omili»ning faolligiga bog‘liq.
Inson bir vaqtning o'zida bir-biriga ham o ‘xshaydi, ham bir-biridan farqlanadi.
Shuning uchun, ayrim holatlarda iqtisodiy qarorlami qabul qilishda, odamlaming
xulqini oldindan yengil va xatosiz aytish mumkin, boshqa holatlarda esa qarorlami
qabul qilishda xulqni belgilaydigan ko‘pgina shaxsiy, individual jihatlarni hisobga
olish lozim. Masalan, ko‘p holatlarda shaxsning o‘zi buyruq asosida undan qanday
xulq-atvorni talab etsa, o‘zini shunday tutadi, deb hisoblashadi. Aslida esa,
xulqqa
shaxsiy inson omilining quyidagi turlari ta’sir etadi:
• iqtisodiy tartibning ma'lum jihatlariga nisbatan erkinlikka intilish;
• rag‘batlantirish sifatida taklif qilinadigan qandaydir qadriyatlarga intilmaslik
va ba'zi jihatiar oldida qo‘rquvga berilmaslik;
® «o‘z sinfi» va «o‘z ahvoli» me'yoriga qaramasdan, hayotning umuminsoniy
13
tamoyillari va shaxsiy yakkaligi uchun harakatlar;
® guruh, u yoki bu shaxs uchun axborotning ommaviyligi,
soddaligi,
tushunarliligi, axborot va uning xususiyatlari;
«ta'lim va madaniyat; guruhiy ongning vajipslikning mavjudligi yoki yo‘qligi,
etakchilik xarakteri;
• ma'muriy buyruqlami sezish, tirishqoqlik, hokimiyatga va boshqamv apparatiga
munosabatlar ruhiyati;
® kayfiyat;
» inersiya.
Inson oinili to ‘g‘risida so‘z borganda, uning obyektiv (berilgan holatda
urnuminsoniy xususiyatga ega hamma odamlar shunday harakat qiladilar) va
subyektiv (berilgan holatda hamma odam bir xil harakat qilmaydi, sababi -
shaxsiy
xususiyatlar) turlari farqlanadi.
Nima uchun iqtisodiyotni sotsiologiya nuqtai nazaridan o'rganish kerak va uning
amaliy ahamiyati nimada? Bu savolga javob berish uchun iqtisodiy sotsiologiya
fanining funksiyalarini ajratish lozim:
1. Iqtisodiy. Haqiqatda nazariya ishlab chiqqan metodikasi, iqtisodiy-sotsiologik
tadqiqotlar, odam lar faoliyati va ma'lum iqtisodiy tartibning m unosabatlar
ko‘rsatkichlarini yaxshilashga qodir iqtisodiy sotsiologiya fani quyidagilami o‘iganadi:
® iqtisodiy muammolarni yechadigan va iqtisodiy masalalami bajarishga imkon
beradigan ijtimoiy rezerv va resurslami;
* inson uchun ma'qul, «tabiiy», maksimal samaraga ega iqtisodiy tartibga
asoslangan ijtimoiy tamoyillami (iqtisodiy samaradorlik, ijtimoiy maqbullik);
® ijtimoiy cheklashlar va tavakkallarni, ulami e'tiborga olmaslik iqtisodiy tartibni
beqaror, nizoli, ko‘p yashamaydigan ahvolga olib keladi.
2. Ijtimoiy. Iqtisodiy sotsiologiya fanining
amaliy ahamiyati deganda, faqat
unumdorlik, foyda, samaradorlik tushunchalarini turkumlarga ajratish degan fikrga
kelish mutlaqo noto‘g‘ri. Fan iqtisodiyotni inson uchun maksimal ravishda to‘g‘ri
kelishi nuqtai nazaridan o‘rganadi. Uni odamlarning faoliyat va munosabatlar
iqtisodiy tizimida ruhiy, maishiy qulayligi va ijtimoiy shart-sharoitlari, imkoniyatlari
qiziqtiradi. Fanning asosiy vazifasi - iqtisodiy hayotga munosabat. Odamni potensial
yoki haqiqiy ishchi, mutaxassis, boshqaruvchi, iqtisodiy
faoliyatning subyekti
sifatida har xil holatlarga, rollarga moslashishi.
Odamning iqtisodiyotda nafaqat «kapital» yoki «ishlab chiqarish» komponenti,
balki uning qadri ham hisobga olinadi. Iqtisodiyot ijtimoiy hayotning barcha
muhitlaridan o‘tib ketadi va har bir shaxsni «iqtisodiy shaxsga» aylantiradi; ongli
«iqtisodiy shaxs» bo‘lishi uchun unga yordam berishi kerak. Bu iqtisodiy sotsiologiya
faniga universal ta'lim fanining xarakterini singdiradi. Inson omili to‘g‘risidagi bilimlar
juda muhim. Lekin bu bilimlar qachon va qaysi sharoitda amaliyotda foydali va bizga
yordam bera oladi?
Birinchidan, ular etarli darajada ko‘p bo‘lishi shart.
Ikkinchidan, ularni ma'lum bir tartibda qatorlashtirish lozim.
Buning uchun
14
uzoq muddat davomida bilimlar nafaqat aniq ishlab chiqilishi, balki tartibga ham
solinishi lozim. Har bir subyektga o ‘zining bilim tartibi zanir.
Uchinchidan, ko‘p narsa insonning o‘ziga ham bogiiq, ya'ni uning qobiliyatiga,
sotsiologik va puhiy g‘oyalami o‘z hayotida, ishida qo‘llash xohishiga ham bog‘liqdir.
To‘rtinchidan, tasodifva baxtli hodisalarning ahamiyati katta. Oldindan qaerda,
qachon va qanday bilimning ishlatilishini aytib boimaydi. Har bir paydo bo'lgan
g‘oya to‘satdan muhim va kerakli bo‘lib qolishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
