Diqqatning neyrofiziologik xususiyatlari va ontogenezda o’zgarishi

Buzilgan (0 yoshdan 1 yoshgacha).
Bolalarni har qanday shovqin 
yoki yangi o'yinchoq bilan chalg'itishi mumkin.

Ruxsat etilgan (1-2 yil).
O'z biznesi bilan shug'ullanadigan bola unga 
shunchalik singib ketganki, u atrofda hech narsani sezmaydi.

Moslashuvchan bitta kanal (2-3 yil).
U o'ziga murojaatni eshitgandan 
so'ng faoliyatini to'xtata oladi, lekin tezda unga qaytadi.

Mavjud bitta kanal (3-4 yil).
Bolalar bir jarayondan ikkinchisiga o'tishi, 
darslarini to'xtatishi va keyin yana qaytib kelishi mumkin.

Ikki kanalli qisqa (4-5 yil).
Bola bir vaqtning o'zida ikkita narsani qilish 
qobiliyatini oladi - masalan, o'ynang va onasining aytganlarini tinglang. 
Agar kerak bo'lsa, diqqatni jamlashga qodir bo'lgan murakkab harakatni 
bajaring.

Mavjud ikki kanalli (5-6 yil).
U bir vaqtning o'zida ikkita narsani amalga 
oshirishi mumkin, shuning uchun bu yoshda e'tiborni mashq qilishni 
boshlash kerak.

Ushbu qadamlarni bilish ota-onalarga bolasini yaxshiroq tushunishga 
yordam beradi.

---

DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI 
Odamga har bir daqiqada ta'sir qilib turadigan qo’zg’atuvchilar turlicha reflekslarga sabab bo’ladi. Chunki har qanday reflek
s organizmning tashqi ta'sirotga 
beradigan qonuniy javob reaksiyasidir.Diqqatning nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladigan maxsus refleks yotadi. Bunday refleksni 
akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan "bunima gap refleksi” deb ham ataydi. .
Ала 
shu refleks odatda organizmga to’satdan birorta yangi narsaning ta’siri yoki 
haddan tashqari kuchli ta’sirot orqali hosil bo’ladi. Orientirovka yoki tekshirish refleksi diqqatning fiziologik asosi hisob
lanadi, chunki bu refleks bosh miya 
yarim sharlarining po’stida kuchli qo’zg’alish jarayonidan iborat bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqada organizm
ga turli narsalarning ta'siridan 
hosil bo’lgan qo’zg’alishlarga nisbatan orientirovka yoki tekshirish refleksi ayni chog’da nisbatan kuchli (ya'ni optimal) qo’zg’alish manbaini yuzaga 
keltiradi.Bosh miya yarim sharlarining po’stida paydo bo’ladigan kuchli qo’zg’alish manbai nisbatan uzoaroq saqlanib turadiga
n m
ustahkam qo’zg’alish bo’ladi. 
Ana shu nuqtai-
nazardan akademik I.P.Pavlov "diqqatning fiziologik asosini bosh miya po’sti qismidagi optimal qo’zg’alish manbai tashkil qiladi”, deb 
ta'kidlagan. Buni biz akademik I.P.Pavlovning quyidagi so’ziaridan ochiq oydin ko’rishimiz mumkin. "Miya yarim sharlarining o
pti
mal q o ’z g ’alishga ega b o ig 
a n qismida -deydiI.P.Pavlov, - yangi shartli reflekslar yengillik bilan hosil bo *ladi vadifferensirovkalar muvaffaqiyatli ravishda paydo boiadi. Shunday qilib, 
optimal qo’zg’alishga ega bo’lgan joy ayni chog’da bosh miya yarim sharlarining ijodga layoqatli qismi desa bo’ladi. Miya yar
im 
sharlarining sust qo’zg’algan 
boshqa qismlari bunday xususiyatga qobil emas. Ularning ayni chog’da funksiyasi juda nariborganda tegishli qo’z g ’ovchilar a
sosida Ugandan hosil qilingan 
reflekslarni qaytatiklashdan iboratdir”.LP.Pavlov tomonidan kashf etilgan nerv jarayonlarining induksiya qonunidiqqatning fiz
iologik asoslarini tushunib olish 
uchun ahamiyatga egadir. Mana shuqonunga m uvofiq, bosh miya p o ’stining bir joyida maydonga kelgan qo’z g ’alishjarayonlari
bo
sh m iya p o ’stining boshqa 
joylarida tormozlanish jarayonlarini yuzagakeltiradi. Bosh miya po’stining ayrim bir joyida yuzaga kelgan tormozlanish jarayo
nib
osh miya p o ’stining boshqa 
joylarida kuchli q o’z g ’alish jarayonlarini paydob o ’lishiga olib keladi. Ayni shu paytda har bir onida m iya po’stida qo’
z g
’alishjarayoni uchun optimal, ya’ni 
nihoyatda qulaylik bilan harakatlanuvchi biror birkuchli q o’zg ’alish manbai mavjud b o ’ladi. "Agar bosh suyagiga qarash im
kon
ib o ’lganda, degan edi 
I.P.Pavlov, uning ichidagi miya k o ’rinadigan bo Isa, agar miya yarim sharlarida optimal kuchli q o’z g ’alish uchun eng yaxshi sharoit tug’ilgannuqtasi miltillab k 
o’rinadigan bo’lsa, yangi so g ’lom bir narsani o ’ylab turganodam ning m iyasiga qaraganimizda uni miyasini katta yarim shar
larida juda halatijimjimador shakli, 
surati va hajmi har damda bir o ’zgarib, turlanib, 
turadi.

---

---

DIQQATNING NEYROFIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI 
A .A .Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominantlik tamoyili ham diqqatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Dominantlik
tamoyiliga muvofiq miyada q o ’z g ’alishning har doim ustun turadigan hukmron o ’chog'i mavjud b o ’ladi, bu hukmron q o ’z g ’alish 
о ’с 
hog 7 aynan shu 
damda miyaga
ta'sir qilib, unda yuzaga kelayotgan hamma qo ’z g ’alishlami qandaydir ravishdao ’ziga tortib oladi va buning natijasida bos
hqa
q o ’zg'alishlarga 
nisbatan uninghukmronligi yanada oshib boradi Nerv tizim i faoliyatining tabiati q o ’z g ’alishning hukmron bo’iishi yoki dominantning mavjudligi bilan 
asoslanadi.Bu hoi psixologik jihatdan biror qo’zg ’atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni chog’da ta'sir qilib turgan boshqa qo’zg ’atuvchilardan diqqatning 
chalqishida
ifoda] anadi.Jiddiy diqqat, odatda o ’ziga xarakterli bo’lgan tashqi ifodalari bilan bog’liq bo’ladi. Narsani yaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar 
bilan (tikilib qarash
bilan eshitish) ortiqcha harakatlami to ’xtatish, nafas olishni sekinlashtirish, diqqatuchun xos bo’lgan yuz harakatlari bila
n b
og’liq 
bo’ladi.Diqqat turiari Odam ayrim narsalarga o ’z diqqatini ongli ravishda o ’zi hohlab qaratsa, boshqa bir narsalar diqqatni beixtiyor ya’ni bizning 
hohishimizdan tashqari jalb qiladi. Odam
psixik faoliyatining muayyan ob'ektga y o ’naltirilishi va to’planishida ifodalanadigandiqqat quyidagi turlarga b o’linadi.
> Diqqatning aktivligiga qarab -
ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan so ’nggi
diqqat.
> Diqqatning ob'ektiga qarab - tashqi va ichki diqqat
➢
Diqqatning faoliyat turlariga qarab - individual, guruhiy va jam oaviy diqqat
Ayrim adabiyotlarda diqqatning ikkita va ayrimiarida uchta deb k o ’rsatiladi.Ular ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat va ixt
iyo
riydan s o ’nggi diqqat
turlaridan
iboratdir.Diqqat turlarida insonda yuzaga keladigan hoiatlar quyidagi jadvalda aks
ettirilgan.Ixtiyorsiz d iqqat deb to’satdan ta’sir qilgan biror sabab tufayli 
bizning
hohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatga aytiladi. Odamning ko’z o ’ngida paydo bo’ladigan juda yorqin rangli narsalar, o’zining tashqi ko’rinishi 
jihatidan odatdagi narsalardan keskin farq qiluvchi predmetlar,
to’satdan paydo bo’lgan qattiq tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar
ixtiyorsiz 
diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar b o ’iishi mumkin. Masalan, hikoya o ’qish m ashg’uloti paytida to’satdan uchib o ’tgan tfeaktiv samolyotning qattiq 
vabahaybat tovushi hammaning diqqatini beixtiyor o ’ziga jalb qiladi.Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyoj lari va qiz
iqishi bilan bevosita
bog’liq bo’lgan
diqqatdir. Shuning uchun ham ayni ch og’dagi ehtiyojlarimiz,qiziqishlarimiz bilan b o g ’liq bo’lgan narsalarning ta'siri Ixt
iyorsiz diqqatga sabab boladi.

---

---

DIQQATNING ONTOGENEZDA O’ZGARISHI 
Masalan, erkin o ’yin paytida zaldan eshitib qolgan bolani qiziqtirgan musiqaovozi uning diqqatini o ’yindan darhol o ’ziga j
alb qilib oladi.. Ixtiyorsiz 
diqqatning nerv-fiziologik asosini orientirovka yoki bu nima? refleksi tashkil qiladi. Chunki tevarak-
atrofimizdagi narsalarning salgina o ’zgarishi
bizda 
darhol orientirovka refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda,"nima gap?” degan ma’noda atrofimizga razm sola bos
hlaymiz.Ixtiyoriy diqqat 
deb-oldindan belgilangan qat'iy bir maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma'lum bir narsa va hodisalarga qaratishimizga aytiladi. Odamning 
ko’pchilik faoliyatlari asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun barcha faoliyat turlarida, ya'ni o ’qish, o ’yin va
mehnat 
faoliyatlarida ixtiyoriy diqqatning roli juda kattadir. Ixtiyoriy diqqat
Ixtiyorsiz diqqatga nisbatan uzoq vaqt mobaynida davom etadigan diqqat turi bo’lib,
u 
zo ’r berishlikni, ya'ni irodaviy kuch sarf qilishlikni talab etadi. ,Ixtiyoriy diqqatning nerv fiziologik asosida miya yarim
sharlarining po'stidavujudga 
keladigan optimal q o ’2g ’alish xnanbai bilan ikkinchi signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqning roli g ’oyat 
kattadir^Chunki ko’pchilik hollarda hoh ta’lim jarayonida b o’lsin, hoh mehnat jarayonida bo’lsin nutq orqali turli vazifalar qo’yish bilan ixtiyoriy diqqat 
ishga solinadi.Shuni aytish lozim ki, ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilanalmashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat vaqtida odam tez charchaydi, chunki 
ixtiyoriy diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sartlashni talab etadi. Iroda kuchini
sarflash orqali, ya'ni odam o ’zini majbur qilish orqali diqqatni 
safarbar qilishi odamni charchatadi, Ixtiyorsiz diqqatda esa hech qanday iroda kuchini ishga solish talab etilmaydi.Shuning uchun ixtiyorsiz diqqatda odam 
charchamaydi. Ana shu jihatdanolganda ta'lim va mehnat jarayonida ixtiyoriy diqqatning vaqti-vaqti bilan ixtiyorsiz
diqqatga o ’tib turishi yaxshi bo’ladi.
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqari uning yana bir alohida turiniixtiyoriydan so ’nggi diqqatni k o ’rsatib o ’tish mu
mkin. Bu tushuncha 
psixologiyagaN.F.Dobrinin tom onidan kiritilgan. Agar maqsadga qaratilgan faoliyatda shaxs uchun diqqatning ixtiyoriy
to ’planganidagi kabi faqat faoliyat 
natijasi emas, balki uning mazmuni va
jarayonning o ’zi qiziqarli va ahamiyatli b o’lsa ixtiyoriydan so ’nggi diqqat deb
tushunish mumkin. Bu hoida faoliyat 
kishini shu qadar qiziqtirib yuboradiki, u diqqatni ob'ektga qaratish uchun sezilarli irodaviy kuch-
g’ayrat sarflamasa ham bo’laveradi. Shunday qilib, 
ixtiyoriydan so ’nggi diqqat ixtiyoriy diqqatdan keyin namoyon bo’lgan holda shuning o ’zidangina iborat deb hisoblash mumkin emas.
Masalan, yuqori 
sinf o ’quvchisi imtihonga tayyorlanayotib qiyin kitobni qisqacha mazmunini yozib chiqar ekan, oldiniga o ’zini diqqat
-
e'tiborli bo’lishga,chalg’imaslikka 
majbur qiladi. Lekin keyinchalik u ishga shunday qiziqib ketadiki,
oqibatda uni kitobdan chalg’itish qiyin bo’ladi. Dastawal irodaviy kuch
-
g’ayratlar
madadiga tayangan diqqat ixtiyoriydan s o ’nggi diqqatga aylanadi.

---

DIQQAT

Diqqat individning hissiy, aqliy eki harakatlantiruvchi faolligi darajasininig oshirilishini taqoza etadigan tarzda ongning yo`naltirilganligi va bir narsaga 
qaratilganligidir. Soddaroq qilib aytadigan bo`lsak, diqqat -
deb ongimizning bir nuqtaga to`plab, ma’lum narsa va hodisalarga a
ktiv yo`naltirilganiga aytiladi. Biz 
faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur
qiladigan har bir narsa, har bir hodisa, qilgan ishimiz, uy va fikrlarimiz diqqatining ob’ekti bo`ladi. Diqqat paytida 
ongning bir nuqtaga to`planishi, ong idrokning torayishidan iboratdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan bir 
nechta e'tibor turlari mavjud.

Avvalo, passiv (ixtiyoriy yoki beixtiyor) e'tibor, ya'ni chaqaloqning ixtiyoriy harakatlarisiz qiziqarli, g'ayrioddiy narsaga e'tibor qaratish. 
Maktabgacha yoshdagi yoshlarda bu o'ziga xos tur asosiy hisoblanadi: dastlab bolalar sezilarli narsalarga e'tibor berishadi, keyin ular o'zlari 
uchun yangi bo'lgan, oldin bilmagan narsalariga qiziqishni boshlaydilar.

Rivojlanishning keyingi bosqichi bu ixtiyoriy e'tiborni shakllantirishdir va bu o'z-o'zidan u majburiy emasligidan kelib chiqmasligini tushunish 
kerak, buning uchun bolani tarbiyalash kerak. Faol xilma-xillik ixtiyoriy harakatlar bilan bevosita bog'liq, shuning uchun agar bola kasal bo'lsa 
yoki asabiy bo'lsa, uning diqqatini jamlash qobiliyati pasayadi. O'ziga xos e'tibor 4-5 yoshdan boshlab shakllana boshlaydi, garchi birinchi tur 
hali maktabgacha bolalik davrida etakchi o'rinni egallaydi.

Ko'rsatkichlar ko'payishi yoki kamayishi mumkin, chunki diqqat, tana va miya kabi, maxsus mashqlar yordamida o'qitilishi mumkin.
Maktabgacha tarbiyachi bilan muntazam mashg'ulotlar ota-onalar va bolalarga yaxshi kayfiyat bag'ishlaydi, shuningdek, biror narsaga diqqatni 
jamlash va ushbu yo'nalishni saqlab qolish qobiliyatini rivojlantirish uchun juda foydali bo'ladi. Bola diqqatli bo'lib, har qanday mayda 
tafsilotlarni, nozik belgilarni osongina topishi uchun uni rivojlantirish kerak. Bularning barchasi o'quv jarayonida qo'shimc ha yordam beradi, 
chunki diqqat yodlash bilan chambarchas bog'liq.
Diqqatlarning kontsentratsiyasi deganda odam har qanday harakatlarga diqqatni jamlashga qodir bo'lgan vaqt davri tushuniladi. Bolalarda, 
yoshga qarab, u turli xil davomiylikka ega bo'lishi mumkin, ammo hatto yashagan yillar ham asosiy omil emas. Norm chaqaloqning individual 
xususiyatlariga bog'liq. Jadvalda aniq ko'rsatkichlar ko'rsatilgan.

---

---

DIQQATNING ONTOGENEZDA O’ZGARISHI 

Psixologlar bolalarda diqqatni rivojlantirishning 6 bosqichini ajratib ko'rsatishadi.
