Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

Гарри С.Беккер ва Исаак Эрлихнинг жиноятчилик иқти-
содий назарияси
биз ҳозир бошдан кечираѐтган бозор муноса-
батларига ўтиш даврига бевосита дахлдор бўлган жиноятчилик 
1
Қаранг: Номоконов А. Преступное поведение: детерминация и ответственность. – Владиво-
сток, 1989. – 187-б.
2
Қаранг: Советское государство и право. 1991, №5. – 151-б. 

---

53 
сабабларининг энг қизиқарли ва замонавий назарияларидан би-
ридир. 
Сиѐсий иқтисодчи Гарри С.Беккер биринчилардан бўлиб 
криминология классик мактабининг қуйидаги далилларини 
тиклади: одам унинг мотивацияси бошқа одамлар мотивацияси-
дан фарқ қилганлиги учун эмас, балки ўз ҳаракатларининг 
сарф-харажатлари ва фойдали томонларини таҳлил қилиб, ўз 
қарорларини қабул қилиш учун бошқача хулосалар чиқарганли-
ги учун жиноятчига айланади. Жиноятчи мутлақо оқилона қа-
рор қабул қилади. У ўз ахборот имкониятлари доирасида ўзи-
нинг имкониятларини текшириб кўради ва энг кам харажатлар-
да ва айниқса, камроқ жазога тортилиш хавфи билан кўпроқ 
шахсий наф кўришни ваъда қилган ҳаракатни танлайди. 
Бошқа сиѐсий иқтисодчи Исаак Эрлих фикрига кўра, жино-
ятчилар бундай имкониятларга жиноятчиликка мойил бўлмаган 
одамлар билан бир хилда муносабатда бўлади. Жиноий жазога 
лойиқ қилмишларни, айниқса, мулкий жиноятларни улар «бо-
зордаги нормал операциялар» каби содир этадилар. Жиноят-
нинг оғирлик даражаси мускул кучи ва харажатларга қараб 
аниқланади. Ҳар бир жиноятчи харажатлар ва кўрилиши мум-
кин бўлган нафни шундай таҳлилдан ўтказади. Исаак Эрлих 
фикрига кўра, жиноий қилмишларнинг «яширин бозори» ҳуқуқ-
бузарлар хулқ-атворини тартибга солади ва мувофиқлаштиради. 
Боз устига, мазкур бозор жиноятлардан жабрланувчиларнинг 
хулқ-атворини, шунингдек ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари 
фаолиятини ҳам тартибга солади. 
Бундан ташқари, И.Эрлих фикрига кўра, жиноятлардан 
жабрланиши мумкин бўлган шахслар ҳар хил эҳтиѐт чоралари 
ѐрдамида ўзларини жиноятлардан ҳимоя қиладилар. Бундай эҳ-
тиѐт чоралари қаторига, масалан, қўриқлаш сигнализацияси ўр-
натиш, сейф харид қилиш билан боғлиқ харажатларни киритиш 
мумкин. Кўрсатиб ўтилган объектларга тажовуз қилиш им-
кониятларининг чекланиши жиноий қилмишларни муваффақи-
ятли амалга ошириш харажатларини кўпайтиради. Пировард 
натижада жиноятни