O’quv darslik

PSIXOSTIMULYATORLAR 
Bu guruh moddalari kayfiyatni, psixomator faollikni oshiradilar, tashqi 
taassurotlarni qabul qilishni yaxshilaydilar, charchaganda toliqish hissini 
yo‘qotadilar, jismoniy va aqliy mehnat qobiliyatini oshiradilar, vaqtinchalik 
uyquni bartaraf etadilar. Psixostimulyatorlar ko‘pincha engil darajadagi 
depressiya bilan kechuvchi har xil astenik, befarqlik, ipoxondrik holatlarda 
qo‘llaniladi. Ipoxondriya – bemorning diqqat e’tiborini ichki a’zolarining 
“kasalligiga” butunlay jalb bo‘ladi. Ertayu-kech o‘sha «kasallikni» o‘ylab 
yuradi. Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha psixostimulyatorlar quyidagi guruhlarga 
bo‘linadilar: 
-
fenil alkin-aminlar (
fenamin
); 
-
pipiridin unumlari (
meridil
); 
-
sidnonim hosilalari (
sidnokarb
); 
-
metil ksantinlar (
kofein
). 
FENAMIN
– psixostimulyatorlarinng tipik vakili. Kimyoviy tuzilishi 
bo‘yicha NA va adrenalinga o‘xshaydi, lekin gidroksil radikallarining yo‘qligi 
unga turg‘unlik, MAO fermenti ta’sirida parchalanmaslik va GEBdan oson 
o‘tish xossasini beradi. Fenaminning ta’sir mexanizmi dofamin va NA 
presinaptik membranadan ajralishini kuchaytirish va neyronal qayta shimilishni 
pasayishidan iborat. Buning natijasida sinaps yorig‘ida monoaminlar miqdori 
ortib, MNSdagi retseptorlarning qo‘zg‘alishi kuzatiladi, ayniqsa retikulyar 
formatsiyaning miya po‘stloq qismiga stimullovchi qismi va limblik sistemada. 

---

- 358 -
SHu tufayli fenamin neostriatumga susaytiruvchi ta’sir etadi. Bundan tashqari 
fenamin bosh miya po‘stloq qismining neyronlarini bevosita qo‘zg‘atsa kerak. 
MNSda fenamin dofamin retseptorlari NA retseptorlariga nisbtan ko‘proq ta’sir 
etadi. Fenamin periferik alfa va betta adrenoretseptorlarni ham qo‘zg‘atib, 
tomirlarni toraytiradi, yurak qisqarishini kuchaytiradi, qon bosimini oshiradi, 
bronxlarni bo‘shashtiradi, qorachig‘ni kengaytiradi. Bunday ta’sir davomli 
bo‘lsa ham, lekin adrenalinnikidan kuchsizroq (100-150 marta kuchsiz). 
Fenaminni to‘g‘ri qo‘llansa u MNS qo‘zg‘alish jarayonini kuchaytirib, 
charchoqni yo‘qotadi, kayfiyatni yaxshilaydi, kuch quvvat ortadi, bemorlar 
tetiklashishadi, ularning mehnat qobiliyati ortadi, uyquga bo‘lgan talab 
kamayadi. Fenamin narkotik va uxlatuvchi vositalar ta’sirini susaytiradi 
(uyg‘otuvchi ta’sir), ishtaxani pasaytiradi (ovqatga to‘yish hissini oshiradi), 
chunki gipotalamusda joylashgan ozuqa markaziga ta’sir etadi.