Koinotning qurilish ashyolari

II-BOB: VODOROD – ENG YENGIL ELEMENT
Kimyoviy elementlar ichida eng oddiysi 
– vodorod hisoblanadi. Vodorod – davriy 
jadvaldagi №1-elementdir. Bizga ma’lum 
atomlar ichida vodorod atomi o‘lchamlariga 
ko‘ra eng kichik, eng yengil va eng sodda 
tuzilgan atomdir. Balki shu sababdandir, 
vodorod – Koinotda eng ko‘p tarqalgan element 
sanaladi. Kosmologlar va Astrofiziklarning 
fikricha, Koinotda mavjud atomlarning 90% 
qismini vodorod tashkil qilar emish.
Masalan, bizning yulduzimiz – Quyosh 
ham asosan vodoroddan tashkil topgan. Boshqa 
yulduzlar ham xuddi shunday. Vodorod – 
yulduzlarni barpo qilish uchun eng mos va eng 
qulay qurilish materialidir.
Biroq, Yerda vodorod unchalik ham ko‘p uchramaydi. Yer qobig‘idagi atomlardan 
atiga 3% qismigina vodorod hissasiga to‘g‘ri keladi. Yer qa’ridagi boshqa chuqur qatlamlarda 
bu ko‘rsatkich yanada kam. Shunga qaramay, olimlarning fikricha, Yer ham avvaliga butun 
Koinot tashkil topgan moddadan, demakki, asosan vodoroddan tashkil topgan bo‘lishi kerak. 
Unda Yerdagi qolgan vodorod qayoqqa keti ekan?
Buning sababi – vodorod atomining o‘ta kichik o‘lchamlari bilan bog‘liqdir. Xuddi 
kislorod atomlari singari, vodorod atomlari ham juft-juft bo‘lib guruhlanadi. Natijada, ikkita 
vodorod atomidan iborat kombinatsiya, ya'ni, 
vodorod molekulasi
hosil bo‘ladi. Hamma 
molekulalar ichida aynan vodorod molekulasi eng kichik molekula bo‘lib, sababini o‘zingiz 
tushungan bo‘lsangiz kerak (u eng kichik atomlarning juftligi xolos). Bitta vodorod molekulasi, 
istalgan boshqa elementning bitta dona atomidan ham kichikroq bo‘ladi.
Tabiatda barcha molekulalar doimiy harakatda bo‘ladi. Qattiq jismlarning molekulalari 
o‘z o‘rniga mustahkam mahkamlangan bo‘lsa-da, baribir muntazam tebranib, harakatda bo‘lib 
turadi. Suyuqliklarning molekulalari nisbatan erkin harakatlanib yuradi. Gazlarning molekulasi 
esa juda erkin va betartib harakatlanadi.
Me’yoriy harorat sharoitlarida havodagi kislorod molekulalari bir daqiqada 6 km tezlik 
bilan uchib yuradi. Albatta, bunday katta tezlik bilan uchishda, kislorod molekulalari bir-biri 
bilan to‘qnashib, bir-biridan sapchib yo‘nalishini o‘zgartirib turadi. Harorat ko‘tarilsa, 
molekulalarning harakati ham yanada tezlashadi. Masalan, issiqlik manbai mavjud bo‘lgan 
joydagi atrof-muhit havosida, aytaylik, gulxan atrofida molekulalarning tezligi kattalashadi.

---

22 
Bu jarayonda, tabiiyki, o‘lchami kichikroq va massasi yengilroq molekulalar boshqa, 
og‘ir va kattaroq molekulalardan ko‘ra tezroq va osonroq uchadi. Vodorod molekulasi esa, 
barcha molekulalar ichida eng yengili bo‘lgani uchun, u hammadan tezroq uchadi. Xususan, 
me’yoriy sharoitda, vodorod molekulasi o‘rtacha 11 km/daqiqa tezlik bilan uchadi (bu – 
o‘rtacha tezlik, ayrim molekulalar bundan tez yoi sekin uchishi mumkin).
Bunday katta tezlik bilan harakatlanadigan obyekt, albatta Yerni tark etishi ham 
mumkin...
Maktab fizika kursidan sizga yaxshi ma’lumki, agar toshni yuqoriga otsangiz, u 
muayyan masofaga uchib borgach, Yerning tortish kuchi ta’sirida yana qaytib tushadi. Agar, 
toshni kattaroq kuch bilan otilsa, u balandroqqa uchadi, lekin baribir qaytib tushadi. Agar, to‘p 
bilan otilsa, snaryad bir necha kilometr yuqoriga chiqib, baribir qaytib tushadi. Lekin, baribir, 
biror narsaga yetarlicha tezlik bera olsangiz, uni Yerga qaytib tushmaydigan qilib uchirib 
yuborish mumkin. Bunday holatda jism erishadigan tezlik 
qochish tezligi
, yoki 
qutilish tezligi
deyiladi. Chunki, muayyan tezlikka erisha olgan jism, Yerning tortish kuchini yengib o‘tib, 
undan qochib-qutilib ketadi.
Vodorod molekulalarning havodagi harakat tezligi ushbu tezlikka yaqin bo‘lib, shu 
sababli ham, havoda vodorod molekulasi mavjud bo‘lsa, u katta ehtimol bilan, ochiq koinotga 
chiqib ketishi mumkin. Yer endi-endi shakllangan zamonlarda, juda qaynoq bo‘lgan. Shu 
sababli ham undagi vodorod molekulalari juda katta tezliklarda harakatlangan va Yerni tark 
etib, fazoga chiqib ketgan.
Shu sababli ham, hozirda Yer atmosferasida vodorod deyarli qolmagan. Yerda qolgan 
kam miqdordagi vodorod ham, uning atomlari boshqa, nisbatan og‘ir atomlar bilan birikib 
qolgani sababligina uchib ketolmay, shu yerda qolib ketgan.
Kislorod molekulasi vodorod molekulasidan ko‘ra 16 marta og‘irroq bo‘lib, juda sekin 
harakatlanadi va kislorod molekulasining harakat tezligi hech qachon qochib-qolish tezligiga 
yaqinlashmaydi ham. Shu sababli ham kislorod koinotga qochib ketolmaydi va u atmosferada 
yuraveradi.
Quyosh tizimidagi ba’zi sayyoralar Yerga taqqoslagan juda ulkan bo‘lib, tabiiyki, 
shunga yarasha ulkan tortishish kuchiga egadir. Bunday ulkan sayyoralardagi molekulalar 
uchun, sayyorani tark etishga yetarli tezlikka erishishning deyarli imkoni bo‘lmaydi. Chunki, 
sayyoraning tortish kuchini yengib chiqib ketishga yaqin tezlikka erishish uchun, shunga 
yarasha tezkor harakat qilish lozim bo‘ladi. Boz ustiga, ulkan sayyoralarda atmosfera harorati 
ham juda sovuq bo‘lgani bois, molekulalarining harakati ham juda sekin bo‘ladi. Masalan, 
Yupiterdagi tortish kuchi Yernikidan 2,5 barobar katta bo‘lib, sayyora atmosferasi ham juda 
sovuq. Shu sababli, uning atmosferasida juda katta miqdorda vodorod mavjud bo‘lib, lekin 
undagi vodorod koinotga tarqab keta olmaydi. Boshqa gaz gigantlari, ya'ni, Saturn, Uran va 
Neptunda ham ahvol shunga yaqin.
Yerdan kichikroq o‘lchamli sayyoralardagi ahvol esa bundan ham chatoq. Masalan, 
Marsning gravitatsiyasi, Yernikiga taqqoslaganda 2/5 marta kichik. Shu sababli, Mars hatto 

---

23 
atmosferani ham tortib tura olmaydi. Uning atmosferasidagi gazlarning aksariyati allaqachon 
sayyorani tark etgan bo‘lib, qolgan atmosfera ham juda siyrak va yupqadir. Oy esa, 
gravitatsiyasi juda-juda kichik bo‘lganida, o‘zida atmosferani umuman tutib tura olmaydi va 
shu sababli, bizning tabiiy yo‘ldoshimizda atmosfera umuman yo‘q.
Koinotdan yana ona Yerimizga qaytamiz. Yer qobig‘ida juda oz bo‘lsa-da harholda 
vodorod mavjudligini yuqorida aytib o‘tdik. Okean va dengizlar suvlarida esa vodorod juda 
ko‘p. Axir, yaxshi bilasizki, suv molekulasi – H
2
Oning uchdan ikki qismini aynan vodorod 
tashkil qiladi. Vodorod shuningdek tirik organizmlar hayoti uchun ham juda muhim 
elementdir. Xususan, odam tanasining 3/5 qismini ham vodorod tashkil qiladi.
Oddiy sharoitda vodorod gaz holatida bo‘ladi. Kislorod suyuqlanadigan haroratda ham 
vodorod gazligicha qolaveradi. Vodorod ham baribir oxir-oqibat suyuqlikka yoki qattiq 
moddaga aylanadi. Lekin buning uchun juda-juda past haroratlar talab etiladi.
Barcha gazlar ichida tabiiyki, eng yengili vodoroddir. Odatda, o‘rtacha kattalikdagi 
(3,5×4,5×2,5) odatiy sharoitdagi xona havosi taxminan 68 kg atrofida vaznga ega bo‘ladi. 
Agar, shunday o‘lchamli xonani faqat vodorod bilan to‘ldirilsa, undagi havo atiga ≈4,5 kg 
vaznga ega bo‘lgan bo‘lur edi.
Lo‘ndasini aytganda, vodorod o‘zining barcha agregat holatlarida, ya'ni, suyuq holatida 
ham, gaz holatida ham va qattiq holida ham, baribir shu agregat holatdagi moddalar ichida eng 
yengil modda bo‘lib qolaveradi. Masalan, bir litr suv taxminan 900 gramm vaznga ega bo‘ladi. 
Bir litr suyuq vodorod esa, atiga 58 gramm tosh bosadi.
Vodorod o‘ta yengilligi – uning eng muhim va eng ajoyib xossasidir. Yog‘och nima 
uchun suvda cho‘kmay, sirtda suzib yuradi? Chunki, yog‘och suvdan yengil bo‘ladi. Xuddi 
shunday, vodorod ham havoda suzib yuradi.
Agar sharni vodorod bilan to‘ldirsangiz va uni qo‘yib yuborsangiz, u osmonu-falakka 
uchib ketadi. Agar, sharga biror yuk boylab qo‘yilsa, shar uni ham o‘zi bilan ko‘tarib ketadi. 
Sharning hajmi qanchalik katta bo‘lsa, u shunga mos ravishda, yanada og‘irroq yuklarni ham 
ko‘taraveradi. Agar sharni yetarlicha katta hajmda vodorod bilan to‘ldirilsa, u hatto odamni 
ham ko‘tarib uchib ketishi mumkin.
Vodorodli shar uchishi mobaynida, u ko‘tarilib borayotgan havo zichligi kamayib 
boradi. Shu sababli, sharning tezligi ham pasayib boradi. Oxir-oqibat shar muayyan bir 
nuqtagacha chiqib, to‘xtaydi. Agar, unga ilingan yukni olib tashlansa, shar yana biroz 
ko‘tariladi va yana to‘xtaydi. Agar, shardan vodorodning bir qismini chiqarib tashlansa, shar 
o‘zining og‘irligi hisobiga biroz pastlaydi. Siz,