O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

3. Moliyaviy tizim yordamida resurslarning vaqt (zamon) va makonda 
aylanib yurishi
Turli 
mamlakatlar 
moliyaviy 
institut 
(muassasa)lari 
bir-biridan 
farqlanishining bir qator sabablari mavjud. Ular qatoriga har xil o‘lchamlar, 
texnologiyalarning 
murakkablik 
yoki 
oddiylik 
darajasi, 
shuning-dek, 
davlatlarning siyosiy, madaniy va tarixiy rivojlanishidagi farqlar kiradi. Bundan 
tashqari, moliyaviy institut (muassasa)lar vaqtning o‘tishi bilan bir holatdan 
boshqa holatga o‘tib turadi. Ularning bajaradigan funksiyalari, muassasaning 
nomi o‘zgarmasdan oldingiday qolishiga qara-masdan, juda kuchli o‘zgarishi 
mumkin. AQShdagi zamonaviy banklar ushbu mamlakatda 1928 yoki 1958 
yillarda bo‘lgan banklardan katta farq qiladi va shuningdek, Germaniya yoki 
Buyuk Britaniyada banklar deb nomlanadigan institutlardan ham juda ko‘p 
farqlanadi. Sho‘rolar davrida O‘zbekistonda mavjud bo‘lgan banklar bilan undagi 
hozirgi banklar o‘rtasida ham juda katta farqlar mavjud. Mazkur bo‘limda biz turli 
mamlakatlarning moliyaviy institut (muassasa)lari nimaga va qanday bir-biridan 
farq qilishini hamda vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini Sizlarning yaxshiroq 
tushunishingizga imkon beradigan ko‘p narsani o‘z ichiga olgan konseptual 
tuzilma (yondoshuv)ni ishlab chiqishga harakat qilamiz.
Foydalanilayotgan yondoshuvning asosi shuki, mo‘ljal sifatida moliya-viy 
institut (muassasa)lar
ning o‘z-o‘zlari emas, balki ularning 
funksiya-lari
olingan. 
Tahlilning bunday uslubini biz funksional yondoshuv deb atadik 
(functional 
perspective).
U quyidagi dastlabki ikki shartga asoslangan: 
• moliyaviy tizim funksiyalari uning institut (muassasa)lariga qaraganda 
ko‘proq barqarorlik xarakteriga ega. Bu funksiyalar vaqtning oqimi (o‘tishi)ga 
bog‘liq ravishda kamroq darajada o‘zgaradi va mamlakatdan mamlakatga uncha 
katta farqlanmaydi.
• moliyaviy institut (muassasa)lar shakli mantiqan ularning funksiya-laridan 
kelib chiqadi. Moliya sohasidagi innovatsiya va institutlar o‘rtasidagi raqobat 
oxir-oqibat moliyaviy tizim faoliyati samaradorligi-ning oshishiga olib keladi.
Moliyaviy resurslarning samarali taqsimlanishidan iborat moliyaviy tizim 
bosh funksiyasi tahliliga asosan, tahlilning ko‘proq umumiy dara-jasida bu 
tizimning quyidagi oltita bazaviy (tub) yoki muhim funksiyalari to‘g‘risida 
gapirish mumkin (10-rasm). 
Ularni yanada aniqroq tarzda quyidagicha ifodalasa bo‘ladi: 

---

347 
• 
iqtisodiy resurslarning 
vaqt (davr) bo‘ylab (bo‘yicha), davlat chega-rasi 
orqali va iqtisodiyotning bir tarmog‘idan 
boshqasiga o‘tish (joyini o‘zgartirish) 
usulini ta’minlash;
 
• 
riskni boshqarish (riskiy boshqaruv
usullarini ta’minlash; 
• savdoga imkon yaratadigan 
hisob-kitobni amalga oshirish va kliring
usullarini ta’minlash; 
• 
moliyaviy resurslarni birlashtirish 
va turli 
korxonalarda egalik-ning 
bo‘linishi 
mexanizmini ta’minlash; 
• iqtisodiyotning turli tarmoqlarida qaror qabul qilishning markaz-
lashtirilmagan jarayonini muvofiqlashtirish imkonini beradigan 
narx-navo (baho) 
axboroti
bilan ta’minlash;
• 
stimullashtirish muammolarini hal qilish
usullarini ta’min-lash.