Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Маданият ва спорт ишлари вазирлиги

Хонанда овозининг мураккаб сифатларидан бири - овоз тембридир.
Мусиқа тонлари-турли частота ва кучдаги тебранишлардан иборат. Мураккаб 
товушда асосийси - тондир. Товуш баландлигини - жуда майда тонлар, ёки 
обертонларни аниқлашда ёрдам беради, уларнинг кучи ўзига хос тембр ҳосил 
қилади.
4-расм. 
Таранг торнинг тебраниши. Яхлит тебраниши А-В асосий тонни ҳосил 
қилади: А-с, с-В – асосий тондан октава ҳосил бўлиши (тебраниши 2 баробар тез), А-
а, а-в, в-В – асосий тондан квинта ҳосил бўлиши (тебраниш 3 баробар тез). 
Аввал айтиб ўтилгандек товуш тебраниш манбаидир, мусиқий 
асбобларда, бирор бир жисмлар “манъба” бўлиши мумкин: симлар, тилчалар 
«лаб». Товуш ҳосил қилувчи жисмлар тебраниётганда, улар фақатгина бўйига 
эмас, балки барча томонларга тебраниши мумкин. Ўз частотасига эга бўлган 
тебранаётган қисм ҳавони ҳар томонга итариб сиқади ва шу билан обертонлар 
ҳосил бўлади, масалан: тебранаётган тор бутун узунлиги бўйлаб ҳаракатланади. 

---

Лекин кузатувлар шуни кўрсатадики, тор ички томонга қисимлар ярим 3,4 чи 
қисмлар билан тебраниши мумкин. Бу тебранишларнинг частотаси 2, 3, 4 марта 
кўп бўлиши мумкин бутун узунлиги бўйлаб тебрангандан. Торнинг қисман 
бундай тебраниши ҳаво орқали тарқалиб, унга ўзига хос тембр бағишлайди.
Акустикада резонатор деб бирор бир ёпиқ муҳит жойлашган ҳаво 
оқимига айтилади ва у чиқиб кетадиган жойга эга бўлиши керак.
Резонатор деб номланишининг сабаби, агар бу ҳаволи муҳитда тебраниш ҳосил 
қилсак, резонатор аниқ бир баландликка эга товуш чиқариб беради. 
Резонаторда ҳосил бўлган товуш баландлиги - ҳавонинг ҳажми, резонатор 
формаси, ҳаво чиқиб кетадиган жойнинг ката - кичиклигига боғлиқдир. Бундай 
тоннинг шахсий тони, резонатор тони деб аталади. Акустика нуқтаи назардан, 
стакан, шиширилган шар, трубка, шиша идиш резонатор бўлиши мумкин. 
Резонатор қанчалик кичик ўлчамда бўлса, шу билан бирга ҳавонинг ҳажми ҳам 
кам бўлса, резонаторда ҳосил бўлган тон шунча баланд бўлади ва бу унинг 
шахсий тони деб аталади. Ҳаво чиқарадиган тешик қанча кичик бўлса унинг 
шахсий тони шунча паст бўлади. Бунинг замирида турғун тўлқин ҳосил бўлади, 
қайсики - резонатор ичида унинг тубидан, то чекасигача ва орқага қараб 
ҳаракатланади. Ҳавода тўлқиннинг тарқалиши тезлиги доимий экан, шу 
вақтнинг ўзида кам ҳавода ҳам тўлқин беҳисоб тебраниш ҳосил қила олади, 
яъни шахсий тони юқори частотага эга бўлади. Аксинча ҳаво кўп бўлса-кам, 
паст частотали бўлади. Демак резонаторнинг шахсий тони кам ҳажмли бўлса -
юқори кичик ҳажмлиси - пастдир. Масалан Органни олсак: паст овозлар бир 
неча метрли узун трубаларда ҳосил бўлса, юқори товушлар 1-2 смлик 
трубаларда ҳосил бўлади.