|
‗
shishi,ortiqcha mahsulotning
paydo bolishi, ayirboshlash imkoniyatining vujudga kelishi.
3. Inson hayotida yuz bergan o
‗
zgarishlar ijtimoi-iqtisodiy hayotga ijobiy ta
‗
sir
qildi. Dehqonchikik,chorvachilik,hunarmandchilik sohalarining ihtisoslashiga olib
keldi. Bronza davriga kelib ijtimoiy mehnat taqsimoti yuzaga keldi, dehqonchilikdan
chorvachilik ajralib chiqdi, insonlar o
‗
zlariga qulay sohani tanlay boshladilar.
4.O
‗
rta Osyo aholisi hojaligining asosini suniy sug
‗
orishga asoslangan
dehqonchilik tashkil etadi. Sug
‗
orma dehqonchilik ilk davlatchilikning shakllanishida
muhim ahamiyatga ega bo
‗
ldi. O
‗
rta Osiyoda ilk davlat uyshmalari suniy sugorish
qulay bo
‗
lgan Amudaryo,Murg
‗
ob vohasi, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida
shakillandi. Sug
‗
orma dehqonchilikning shakllanishi natijasida qo
‗
shimcha mahsulot
va hususiy mulk shakillandi. Shu tariqa ko‗plab omillar davlatchilikni paydo bo‗lisiga
hizmat qildi.
Dunyo tarixida dastlabki davlatlar m.a.4-3 ming yillikda Misr, Messopotamiyada
paydo bo‗lgan, O‗rta Osiyoda davlatlarning shaklanishini quyidagi davrlarga
bo‗linadi:
1.
Miloddan avvalgi 2 minginchi yillarda O‗rta Osiyo janubida ilk davlat
uyshmalarining paydo bo‗lishi.
2.
Ikkinchi davr-m.a.1 ming yillikning boshlanishi-m.a 539 yil-Baqtriya,
So‗g‗d, Xorazm tarixiy –madaniy viloyatlarning shakillanishi,ularda siyosiy
hokimiyat tizimining tarmoqli boshqaruvga ega bo‗lgan. Birinchi davr-m.a. II
asrning ikkinchi yarmi-O‗zbekiston janubida ilk davlatning ilk shakillarini ko‗rish
mumkin. Bu haqda ―Avesto‖da ham ma‘lumotlar borligi, ya‘ni iyman (uy-oila), vis
(urug‗), Zantu (qabila), Dahyu (viloyat, mamlakat), shuningdek, oliy hukmdorlar,
masalan, mamlakat va viloyat egalari (dahyupatlar), hukmdorlar (sastrlar) qayd
etilgan.Qadimgi Baqtriya, ‖Katta Horazm‖ podsholiklariga o‗hshash yirik hududiy
yoki saklarda bo‗lgani kabi Zarina,Tomaris ayol podsho boshchiligidagi qabilalar
konfederasiyasi ham shu davrga hos.
3.
Miloddan avvalgi 539 yil-miloddan avvalgi 330 yil- Ahamoniylar
bosqini va O‗rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib
chiqqan mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus.
Ikki yiz yil davomida O‗rta Osiyo janubi Ahamoniylar saltanati tarkibiga
kirgan. Uning butun hududi satraplarga bolingan .Satraplar Ahamoniylar podsholari
g‘aznasiga kumush hisobidan tavon to‘lab turishgan.O‗rta Osiyidagi satraplikdan
uchtasi –Baqtriy, Sog‗d, Horazm to‘liq yoki qisman hozirgi O‗zbekiston hududida
joylashgan edi.
Saltanatning halokatga uchrashi Iskandar kelishi bilan yuz berdi. Aleksandr
Makedonskiy miloddan avvalgi 330 yilda Ahamoniylarning asosiy kuchlarini tor-mor
etib,O‗rta Osiyo hududida Ahamoniylar taxtiga ohirgi talabgor-Baqtriya satrapi
Bessning izidan quvib keldi. Iskandar O‗rta Osiyoni bosib olishga uch yil (miloddan
avvalgi 330-327 yillar) sarflagan. O‘rta Osiyo xalqlari, ayniqsa Spitamen
boshchiligidagi so‘g‘dlar uning qo‘shinlariga qarshilik ko‘rsatgan.
4. Miloddan avvalgi IV asr oxiri miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi boshi-
Iskandar bosib olgandan boshlab ellinlar siyosiy hukmronligi ohirigacha(Yunon-
32
Baktriy podsholigining qulashi). Bir vaqtning o‘zida mahalliy davlatchilikning
tiklanishi jarayoni yiz bergan: miloddan avvalgi 329 yilda Maroqandda Iskandar
ittifoqchilik munosabatlari o‘rnatish uchun kelgan Horazm shohi Farasmanni qabul
qiladi.
Miloddan avvalgi III asr ohirida-miloddan avvalgi II asrda Buhoroda,
Dovon(Fargonada)da,Sog‘dda alohida mulklar shakllanadi. Ehtimolki ,aynan shu
davrda keyinchalik tarkibiga deyarli butun O‘rta Osiyodagi ikki daryo oraligi kirgan
Qang davlati bunyod bo‘lishiga olib kelgan.
Iskandar vafotidan keyin Diodorning shiddatli urushlaridan song O‘rta
Osiyo janubida Salavkiylar saltanati (miloddan avvalgi 310-250 yillar) tarkibiga
kirgan.Biroq miloddan avvalgi 3 asrning o‘rtalaridayoq Salavkiylarning Baqtriyadagi
satrapi Diodot tomonidan tuzilgan davlat fanda Yunon-Bagtriya deb nom olgan
markazi Balh) poytaxtga asos solib, butun Baqtriyani bosib oladilar. Ular alohida
mustaqil mulklardan iborat bo‘lgan o‘ziga hos konfederativ davlat barpo etishgan.
Miloddan avvalgi 2 asrda O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘idagi hududda
shunga o‘hshash Qang davlati shakllanadi.Ushbu davlat, beshta mulkdan iborat
bo‘lgan. Bu ularning mustaqillgidan dalolat berardi.
5.Miloddan avvalgi 2 asrning ikkinchi yarmi-yangi eraning 1 asri boshi –
mahalliy davlatlar: Qang, Xorazm podsholigi, Buhoro, So‘g‘d, Davan
mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi,Yuechji davlatining qaror topishi va bu
hokimiyatning Gandaharga qadar yoyilishi.Ushbu mulklarning deyarli har birida
kumush yoki missdan yasalgan tanga zarb qilingan.Mahalliy so‘g‘d, Xorazm
yozuvlarining paydo bo‘lishi tanga zarb qilish bilan birgalikda rivojlangan
davlatchilikning asosiy belgisi hisoblangan.
6.Yangi eraning 1 asri boshi- yangi eraning 3 asri birinchi yarmi –antik
davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi.O‘zbekiston janubida Yuedji davlati
asosida paydo bo‘lgan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirgan.Ikki daryo
oralig‘ida davlat tuzilmalarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.Xorazmda
Afrigiylar sulolasining davlat tepasiga kelishi.Miloddan avvalgi 2 asr oxiridan
boshlab esa O‘rta Osiyo bilan Xitoy o‘rtasida muntazam diplomatik va savdo
munosabatlari amalga oshirildi. Sivilizatsiya tarixida birinchi marta G‘arb va Sharq
mamlakatlarini birlashtirgan qitalararo Buyuk ipak yo‘lining qaror topishi ushbu
munosabatlarning buyuk yakuni bo‘ldi. O‘rganilayotgan davrda Shimoliy Bagtriya
yuedji qabilasi hukmdori Kudjula Kadfiz tomonidan asos solingan Kushon imperiysi
tarkibiga kirgan. So‘g‘d (O‘zbekistonning Qashqadaryo va Samarqand hududlariga
kirgan) mustaqil davlat sifatida faoliyat ko‘rsatgan.Buxoro va Dovon davlati ham
mustaqil faoliyat olib borgan, shuningdek Choch ham. Bu davlatlar Qang‘uy davlati
tarkibida ham bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 3-4 asrlarda O‘rta Osiyoda qudratli
imperiyalar Kushon va Parfiya davlati ko‘chmahchi qabilalarning bosib kelishi
hamda iqtisodiyotining va madaniyatining inqirozga uchrashi natijasida kichkina
kichkina mustaqil davlatchalarga bo‘linib ketdi.
O‘zbekistonda davlatchilik uch yarim ming yillik tarixga ega. Umuman hozirgi
dunyoda 250 ga yaqin davlatlar bo‘lib, ular tarix sahnasiga bir vaqtda chiqmaganlar.
Ayrim xalqlar-xetlar,shumerlar,skiflar bir vaqtda tarix maydoniga o‘zlarining
rivojlangan davlatchiligi, yuksak madaniyati bilan chiqdilar. Ammo vaqt o‘tishi bilan
33
tarix taqozosi ila ular bizgacha etib kelmadilar.Ular tillari,davlatlari va o‘zlari jisman
yoq bo‘lib ketdilar yoki boshqa etnik birlashmalarga ajralib ketdilar.
Tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyatning ichida o‘z ichki
qonuniyatlari asosida paydo bo‘ladi,rivojlanadi. Y‘ani davlat tuzilmasi tashqaridan
tayyor holda ko‘chirilmaydi, ma‘lum jamiyat bag‘rida tug‘iladi. O‘zbek davlatchiligi
taraqqiyoti ham bundan mustasno emas.
Do'stlaringiz bilan baham: |
