Диссертацияларининг асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар ва Россия

Модификацияланган дастурий-мақсадли услуб
Халқаро транспорт сохасида хўжалик қарорла
-
рининг натижаларини олдиндан айтиб бўлмасли
-
гини, ишлаб чиқариш жараёнининг у ёки бу бузи
-
лишларининг салбий оқибатларини, яъни иқтисо
-
дий хавф-хатарларга ҳамроҳлик қилувчи муқаррар 
омиллар етарлича ҳисобга олинмаган пайтлар бўл
-
ган. Хавф-хатарларни бошқариш олдини олувчи ҳа
-
ракатларнинг конкрет жамланмаси ёрдамида бун
-
дай тасодифлардан ўзини асраш имконини беради, 
бу ҳаракатлар кўрилган зарар миқдорининг янада 
ортишининг олдини олади. Хавф-хатарларни бошқа
-
ришнинг услуби ҳаракатларнинг иккита турини 
таклиф қилади: йўқотишларни бир хил хавф-ха
-
тарга тортилган тадбиркорлар ўртасида тақсимлаш 
(ўз-ўзини асраш), ёки ёрдам сўраб суғурта фирма
-
сига мурожаат қилиш. 
Авваламбор шуни қайд қиламизки, транспорт 
тармоғини ривожлантириш бўйича мажмуавий 
дастурларни ишлаб чиқишда хавф-хатарлар айниқ
-
са бошдан қийин кечирилади. Илгари қўлланилган 
классик дастурий-мақсадли услуб хатолар учун 
етарлича имкониятларни яратган, чунки бозор оми
-
лининг фақатгина бошланғич ва терминал қийматла
-
рини эътиборга олиш имконини берган. Модифика
-
цияланган дастурий-мақсадли услуб ўз асосида на
-
зарий-ўйин инструментарийси ва Нэшнинг рақобат
-
лашувчи бозор стратегиялари кўринишидаги бозор 
тамойилига эга, шу сабабли у рақобатлашувчи бозор 
стратегияларига хос бўлган бозор топологиясига эга.
Модификацияланган дастурий-мақсадли услуб
-
нинг моҳиятини очиш учун, қандайдир бир K(t) 
иқтисодий омилни қандайдир бир [0, Т] вақт ин
-
тервалида 
кўринишида тақдим қи
-
ламиз, бу ерда барча таркибий қисмлар 
Бундан ташқари, омил рақобатга мойил бўлган 
бозор табиатига эга ва у иккита мазмун тенденция
-
ларига – узлуксиз ўсиш ёки камайишга бўйсуниши 
мумкинлиги маълум. Омилга берилган бошланғич 
шартлар ҳам маълум: 
бундан 
ташқари терминал қийматлар ҳам берилган бўли
-
ши мумкин (бироқ мажбурий эмас): 
K(t) тўғрисида бошқа маълумотлар мавжуд эмас. 
Бир томондан, унинг бозор табиатини бузмаслик 
учун, бошқа томондан эса – K(t) га нисбатан тизим
-
ли йўриқнома (дастур) бўйича таъсир кўрсатувчи 
мувофиқлаштирувчи марказ (ММ) мавжуд бўлган
-
да бу тақдим қилишни замонавий шажаравий бо
-
зор бошқариш модасига яқинлаштириш учун ушбу 
бозор омилини ва K(t) нинг таркибий қисмларини 
– K(t) га бозор характерини берадиган бозор омил
-
ларини қандай кўринишда тақдим қилиш (аппрок
-
симациялаш) мумкин? Равшанки, асосий қийинчи
-
лик – t = 0 ва t = Т ўртасидаги оралиқ траекторияни 
прогнозлашдан иборат бўлади. 

---

85
№ 2 (13)
Апрель-июнь, 2021 йил
Ўз-ўзидан маълумки, агар биз оддий математик 
ёки ўртача квадратик аппроксимациялашни қўл
-
ласак, у ҳолда биз K(t) нинг бозор структурасини 
бузиб қўйишимиз мумкин. Маълумки, ижтимо
-
ий-иқтисодий муҳитда зиддиятларни ҳал қилиш
-
нинг иккита турлича тамойили ўз ўрнига эга: Па
-
рето тамойили (ёки ижтимоий адолат тамойили), 
бунда иштирокчилардан бирининг позициясининг 
яхшиланиши бошқаларнинг позициясининг ёмон
-
лашиши билан боғланади ва Нэш тамойили (бозор 
муносабатлари тамойили), ҳеч бўлмаганда битта 
зиддият иштирокчисининг мувозанатдан четлаши
-
ши унинг ўзининг ҳам, бошқаларнинг ҳам позиция
-
сини яхшилаши ҳам, ёмонлаштириши ҳам мумкин. 
Бизнинг мақсадларимиз учун Штакельберг-Нэш 
тамойилини қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади, у 
билан омилнинг тенденциясини тақдим қиладиган 
қандайдир бир тенгламали дифференциал ўйинни 
ечиш давомида шакллантириладиган рақобатла
-
шувчи бозор стратегиялари деб аталувчи страте
-
гиялар боғланади. Нэшнинг дифференциал ўйин
-
ларини ўйинларнинг бошқа турларидан фарқлаш 
имконини берадиган бир қатор аломатлар мавжуд. 
Бизнинг шакллантирган муаммомизга келадиган 
бўлсак, Штакельберг-Нэш [6] ёндашуви шуни 
англатадики, К(t) омил тенденциясининг диффе
-
ренциал тенгламасини шундай шакллантириш ке
-
рак бўладики, бунда агар бу тенденция қандайдир 
бир етакчи ёки масъул орган билан тўқнашса, мақ
-
саднинг қандайдир бир тизимли функциясига бўй
-
сунсин, Ki(t) нинг таркибий қисмлари эса ўзлари
-
нинг мақсад функцияларига амал қиладиган бозор 
агентлари томонидан бошқариладиган, мақсаднинг 
тизимли функциясига бўйсунмайдиган ёки ҳатто 
унга қарама-қарши бўлган қандайдир бир бозор 
омиллари деб ҳисоблансин.
Бу ғояни амалга оширишда [О,Т] бошқариш ин
-
тервалининг бошланғич нуқтасида маълум бўлган 
ва 
қилиб меъёрланган
стратегияни киритамиз. Агар K(t)нинг ўсиб бориш 
тенденциясига тўхталадиган бўлсак, у ҳолда кўрса
-
тилган тенденцияни умумий ҳолда қуйидаги кўри
-
нишда ёзиш мумкин:
(1)
Бу ерда а>0 - тенденциянинг ўзгариш суръати
-
ни тавсифлайдиган параметр (у тенденцияларнинг 
бундай тенгламаларини биринчи бўлиб таклиф 
қилган немис иқтисодчиси Г. Штакельбергнинг 
номи билан Штакельберг параметри деб аталади),
стратегиялар эса фақатгина қандайдир бир 
[0,Т] бошланғич оралиқда юқорида киритил
-
ган стратегиялар билан мос тушади, Нешнинг 
мувозанат қонунига кўра қандайдир бир пайтдан 
бошлаб рақобатлашувчи бозор стратегияларига 
айланади.

---

86
Iqtisodiyot: 
tahlillar va prognozlar
маълум бўладиган энг оддий ҳолатда K(t) 
омилнинг бозор тенденциясини моделлаштириш 
муаммоси соддалашади, чунки фақатгина t = 0 и t 
= Т ўртасидаги оралиқда
функцияларнинг 
Нэш тамойилига мувофиқ бозор қонунларига ва 
ўзининг мақсад функцияларига бўйсунадиган тур
-
ларини, шунингдек [0, Т] интервалнинг оралиқ 
нуқталарида тенденцияга бўйсунадиган K(t) нинг 
ўзини аниқлаш талаб қилинади.
Ki(T) олдиндан маълум бўлмаган, K(t) омилнинг 
тенденциялари эса марказ билан «тўқнашадиган» 
тақдирда иш анчагина мураккаблашади. Бунда ол
-
дингидан фарқли ўлароқ, ундан Ki(T) ни аниқлаш ва 
сўнгра биринчи вариантга ўтиш мумкин бўладиган 
тизимли мақсад функциясига зарурат вужудга келади. 
Шундай қилиб, K(t) бозор омилининг ўсиб бо
-
риш тенденциясининг тенгламасини умумий кўри
-
нишда қуйидагича ёзамиз:
(2)
Рақобатлашувчи бозор иқтисодиёти шароитла
-
рида, шунингдек янгиликларга қаршилик қилиш 
мантиғига мувофиқ шажаранинг пастки даража
-
сининг Ki(T) ўзини қандай тутишига жавоб бера
-
диган агентлари тенденциянинг амалга ошишига 
қаршилик қилади, ўзларининг мақсад функ
-
цияларига эришишга ҳаракат қилади ва демак 
функционаллар [0,T] 
интервалда мумкин қадар катта қийматларни қабул 
қилишига интилади. Шуни кўрсатиш мумкинки, бу 
мақсадларни амалга ошириш тенденция тенгламаси 
билан зиддиятга киришади. Ҳақиқатан ҳам, функ
-
ционалларнинг структурасидан кўриниб турибдики, 
[0,Т] да Ii функционалларнинг мумкин қадар энг кат
-
та қийматларини амалга ошириш учун Wi нинг мум
-
кин қадар энг кичик қийматларига эга бўлиш лозим 
бўлади, ўсиб бориш тенденциясини таъминлаш учун 
эса Wi нинг энг катта қийматлари керак бўлади..
(3)
тенглама ва [0,T] да функционаллар тизими 
ўзида Штакельберг-Нэш дифференциал ўйинини 
тақдим қилади, уни Л.С. Понтрягиннинг максимум 
тамойили ёрдамида [3] ечиш орқали шуни кўриш 
мумкинки, мувозанат ҳолатида, Нэшга кўра, K(t) 
омилнинг ўсиб бориш тенденцияси, агар бошқа
-
риш стратегиялари сифатида 
рақобатла
-
шувчи бозор стратегиялари расмда кўрсатилган 
кўринишда олинса, барча бозор атрибутлари билан 
амалга ошади. (1-расм)