O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

1. Don massasini ajratishni (separatsiyalashni) nazariy asoslari. 
 
Un va yorma ishlab chiqarish murakkab texnologik sxemalar asosida bir 
nechta maxsus jarayonlarda bajariladi. Bu jarayonlarni ikkita guruhga bo`lish 
mumkin:  donni  tayyorlash  jarayoni  va  tayyor  mahsulot  ishlab  chiqarish 
jarayonlari. 

---

 
28 
Asosiy jarayonlar quyidagilardan iborat: 
Tegirmonlarda: 
Tegirmonni  birinchi  (tayyorlov)  bo`limida  don  massasi  begona 
aralashmalardan  tozalanadi.  Donning  yuzasiga  quruq  va  suv  bilan  ishlov 
beriladi. Har xil sifatli donlardan un tortishga mos aralashma tayyorlanadi. 
Ikkinchi (un tortish) bo`limida donni yanchish jarayonida donlar birinchi 
yirik yanchilib yorma, dunst va kepak ajratib olinadi. Hosil bo`lgan yorma va 
dunst  sifati  bo`yicha  saralanadi,  qayroqlanadi  va  mayin  yanchilib  un  holiga 
keltiriladi. 
Yorma zavodlarida: 
Birinchi  (tayyorlov)  bo`limida  don  massasi  begona  aralashmalardan 
tozalanadi. Donning yuzasiga suv bilan ishlov beriladi. 
Gul qobiqli donlarning gul qobiqlari ajratiladi. 
Ikkinchi  (qobiq  ajratish)  bo`limida  don  massasi  yirikligi  bo`yicha 
fraktsiyalarga  ajratiladi,  don  qobiqlaridan  ajratiladi  va  saralanadi, 
maydalanadi,  qayroqlanadi  va  silliqlanadi,  Yorma  va  hosil  bo`lgan 
chiqindilar nazorat qilinadi. 
Donni qayta ishlash korxonalarida ajratish jarayoni asosiy jarayonlardan 
biri  hisoblanadi.  Donni  tozalash  bo`limida  bajariladigan  ajratish  jarayoni 
donni  maydalash  va  qobiqni  ajratish  bo`limlarida  ham  asosiy  jarayonlardan 
biridir. 
Aralashmalarni fraktsiyalarga ajratish uchun kerakli bo`linish belgilarini 
to`g’ri  aniqlab  bilish  texnologning  vazifasiga  kiradi:  dondan  har  xil 
aralashmalarni ajratish, qobiqni ajratishda yoki maydalashda hosil bo`ladigan 
mahsulotlar aralashmasini kattaligiga va sifatiga qarab fraktsiyalarga ajratish. 
Bu  aralashmalarning  bo`linish  belgilari  quyidagilardir:  a)  zarralarning 
geometrik o`lchamlari (qalinligi, eni, uzunligi), b) aerodinamiq xususiyatlari, 
v)  magnit  va  elektrofizik  xossalari,  g)  zichligi,  ishqalanish  koeffitsienti,  d) 
gidrodinamiq xossalari, e) rangi va boshqalar. 
Don va don mahsulotlarini tashkil qiluvchi fraktsiyalarni xususiyatlariga 
qarab  bir  xil  fraktsiyalarga  bo`linish  jarayoniga  ajratish  (separatsiyalash) 
deyiladi. Tegirmon va Yorma zavodlarida donlarni begona aralashmalardan, 
don maydalanishida va qobig’idan ajratish jarayonida hosil bo`ladigan oraliq 
mahsulotlarni  ajratish  va  tayyor  un  va  Yormalarni  nazorat  qilib  ajratish 
asosiy maqsaddir. 
Agar  ajratish  bir  ko`rsatkich  asosida  tashkil  qilinsa  oddiy  ajratish 
deyiladi.  Masalan:  g’alvirli  ajratgichlarda  geometrik  o`lchami  bo`yicha 
ajratish.  Amaliyotda  bir  mashinaga  bir  necha  ko`rsatkichlardan  foydalanib 
murakkab  ajratish  funktsiyasi  beriladi.  Masalan  RZ-BKT  tosh  ajratgich 

---

 
29 
mashinasida  donning  aerodinamiq  xossalari,  zichligi  va  yuza  ishqalanish 
koeffitsientlari asosida ajratish jarayoni tashkil qilinadi.