O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti

Donni genetik 
tavsifi 
 
Tuproq 
Texnologik 
potentsiali 
Iqlim 
Agrotexnika 

---

 
14 
donida  esa  7  %  ga  (71  dan  78  %  gacha)  farq  qiladi.  SHuning  uchun  ham 
donning  texnologik  potentsiali  bir  xil  emas.  Bug’doy  doni  uchun 
endospermni kraxmalli qismining miqdori o`rtacha 82,5 % ni, aleyron qavati 
8 %, qobiqlari 7 %, murtak 2,5 % ni tashkil qiladi deb qabul qilish mumkin. 
Arpa  donini  qobiqdorligi  8...15  %  gacha,  suliniki  20...40  %  gacha, 
sholiniki 14...35 %  gacha, tariqniki 16...22 %  gacha, grechixaniqi 17...25 % 
gacha o`zgarib turadi. 
Endosperm  miqdoriga  donning  yirikligi  katta  ta`sir  ko`rsatadi.  2a-28x20 
elagining  qoldig’i  bo`lgan  yirik  fraktsiya  bug’doy  doni  uchun  endosperm 
83...85  %  ga  teng,  2a-20x20  elagining  elanmasi  va  2a-18x20  elagining 
qoldig’i bo`lgan mayda fraktsiya uchun endosperm miqdori 78...80 % gacha 
kamayadi. 
SHoli, suli va boshqa ekin donlarining yirikligi kamayishi bilan donning 
qobiqdorligi oshadi. 
Anatomik  qismi  bo`yicha  don  uchga  bo`linadi:  endosperm,  murtak  va 
ularni  urab  turgan  qobiqlar  -  donni  himoyalovchi  qavat.  Har  bir  qism 
murakkab  tuzilish  va  tarkibga  ega.  Boshoqli  donlar,  ya`ni  bug’doy,  arpa, 
javdar,  tritikale,  suli  donlarining  ichki  qismida  jo`yakchasi  bo`lib,  maxsus 
burma shaklda endosperm ichiga kirgan. 
Navli  un  va  yorma  ishlab  chiqarishda  donning  tashqi  qavatlari 
qo`shimcha mahsulot - kepak (qipiq), ozuqa uni (muchka) ko`rinishida ajratib 
olinishi,  donning  endospermi  esa  tayyor  mahsulotga  aylantirilishi  lozim. 
Donning  anatomik  qismlarini  bunday  alohida  mahsulotlarga  ajratish 
murakkab muhandislik vazifasi bo`lib hisoblanadi. Navli un tortishda olingan 
mahsulotlarning  yanchish  va  navlab  elanishi  ko`p  bosqichli  jarayonda 
o`tkaziladi; bunda mayda yanchilgan endosperm unga, qobiqlar aleyron qavat 
bilan  birgalikda  yirik  mahsulot  sifatida  -  kepakka;  murtak  esa  alohida 
mahsulot sifatida ajratib olinishi maqsadga muvofiq. 
Yorma  ishlab  chiqarishda  yormabop  ekinlar  boshlanishida  qobig’idan 
ajratiladi.  Hosil  bo`lgan  mahsulotlar  tarkibidan  toza  mag’iz  ajratib  olinadi. 
Mag’izda qolgan aleyron qavatni va boshqa qobiqlarni olib tashlash uchun u 
qayroqlanadi. 
Dondan oddiy un tortishda va omuxta em ishlab chiqarishda don alohida 
mahsulotlarga ajratilmasdan butunligicha yanchiladi.