Қарши давлат университети боланғич таълим кафедраси

Ривоят. Бир йўловчи қишлоқ оралаб кетар экан, бир хонадон олдида 
турган кекса кишига ёшгина йигитнинг қаттиқ-қаттиқ гапираётганда, 
қарияни беибо сўзлар билан ҳақорат қилаётгани устидан чиқиб қолди. Кекса 

---

222 
кўзига ёш олиб, бағри хун бўлганича уй олдидаги кундаустида ўтирарди. Ёш 
йигит бегона кишини кўриши билан уйга кириб кетди, шунда йўловчи кекса 
ёнига борди, салом бериб уни юпатмоқчи бўлди. 
- Эй отахон, бу йигит кимки, сизни шундай ҳақорат қиляпти? 
- Ўғлим,- деб жавоб берди кекса кўз ёшини артганча. 
- Во ажаб!- ҳайрон қолди йўловчи. 
- Эй йўловчи, ажабланма, мен ҳам ёшлигимда ўзимнинг қўпол 
муомалам билан отамнинг қалбига кўп озор берган эдим. Қарангки, отамга 
ўтказган ситамим, ўғлимдан ўзимга қайтди!- деди. 
- Во дариғ, қайтар дунё экан-да!- деб йўловчи йўлида давом этди. 
Бу ривоят муҳокама қилиниб, «ўз ота-онангга қандай ҳурмат-эътибор 
ёки беписандлик кўрсатсанг, келажакда фарзандларингдан сенга ҳам шундай 
ҳурмат-эътибор ёки беписандлик қайтади», деган хулоса чиқарилади. 
Коллективизм руҳининг болага сингиши ҳам оиладан бошланади. 
Ахир, бола биргаликда овқатланиш, биргаликда ишлаш, биргаликда дам 
олиш, биргаликда тўй-маъракаларда иштирок этиш жараёнида коллектив-
чиликка ўрганиб боради. Ўқитувчи ўқувчилар диққатини «Ҳотамнома»дан 
(Тошкент, Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988) олинган 
қуйидаги парчага қаратади. 
«Ҳотам туғулғон куни олти минг ўғул Ямандин ва атрофдин таваллуд 
қилди. Ул болаларни ҳозир қилиб, олти минг энагага болаларни боқмоқға 
буюрди. Тўрт энага – хуш ва шод ва ёшни илғаб (ажратиб), Ҳотамни 
парвариш қилиб, сут бермакка тайин қилди. Ҳотам сут эмгали унамади. 
Тайға хабар бердики: 
- Ҳотам сут эммайдур? 
А
ҲЛИ 
нужумларни ҳозир қилиб сўрадики: 
- Бола нима учун сут эммайдур? 
Аҳли нужумлар айттики: 
- Бу ўғул саҳоват бирла оламда оти пур (маш-ҳур) бўладур. 
Тоинки ҳамма тифллар ва энагалар бир ерга жам бўлуб, ҳамма 
болаларға сут бердилар. Ҳотам ҳам сут эмди». 
Бу парча Ҳотамнинг фақат саҳоватпеша эканлигини кўрсатмайди, 
унинг худбинлик қобиғига сиғмайдиган феъл-атворини ҳам билдиради. Зотан 
оила аъзоларининг барчаси дастурхон атрофида жам бўлиб овқатланишида 
ҳам ҳикмат бор. Коллективизмнинг дастлабки уруғлари ана шундай иноқ 
давраларда унади. 
Ўзбек халқи қадимдан коллективизм анъаналарини маҳкам тутган. 
Қўшнининг бошига оғир кун тушса, атрофдаги одамлар дарҳол етиб 
келишади, ҳар қандай ишини ташлаб қўшнига ёрдам берадилар. Бу эса 
оиланинг қаддини тиклаб олишида муҳимдир. Қуйидаги ҳикоя ўқиб 
берилади. 
«Якшанба куни том сувоқ ҳашари бўлди. 
- Нормат полвон ҳашарга айтибди, нуқул эртага сув музлайди-ёв 

---

223 
девдим, ҳайрият, эрталаб турсам кун иссиқ экан,- деб дадамга ҳазиллашди 
ҳаммадан илгари етиб келган Файзи бобо. Олдинма-кетин Эргаш бо-бо, 
Рашид ака, Мусулмонқул ва Саид акалар, улардан сал кейин Босим ака кириб 
келди. Энг охири Мумин амаки чиқди. Ҳамма йиғилгунча уста Файзи бобо 
дадам билан қилинадиган ишларни маслаҳатлашиб олди, лойни бориб кўрди; 
керакли нарсаларни тез тайёрлашни дадамга буюрди. хашарчилар супага 
ўтириб, ловия ва атиргул гулбарги солиб пиширилган сут чойни мақтаб-
мақтаб ичишди. Ўринларидан қўзғалмоқчи бўлган ҳашарчиларга: 
- Ўтирибсизлар-да, аввал чой ичиб олинглар,- деб манзират қилган эди, 
Файзи бобо дадамни қаттиқ койиб берди: 
- Полвон, сиз одамларнинг баданини совутманг! Улар ошга эмас, ишга 
келганлар! Қани, турдик бўлма-са! Омин!.. 
Фотиҳа ўқилиб, ҳамма ўрнидан турди. Файзи бобо бир зумда одамларга 
иш тақсимлади. Эргаш бобо уста катта уйга дераза ўрнатгунча томга чиқиб 
андава тортиб турадиган бўлди. Соли ака ҳам томга лой ташишга 
тайинланди. Қўшнимиз Мўмин амаки кекса бўлгани учун енгилроқ ишга 
қўйилди; у пақирларни лойдан тозалаб, тагига оз-оз сув солиб туриши керак 
эди. Устанинг гапи билан Мусулмонқул ака лойхонага тушди, чунки фақат 
угина уста бобонинг кўнглидагидек лой қила оларди. Полвонкелбатли Саид 
ака уста айтиб ўтирмасданоқ лойни тортиб олиш учун томга чиқа бошлади. У 
бу вазифани барибир ўзига қолишини яхши биларди. Ахир, у ҳақда одамлар: 
«Мачитнинг томига ҳам бир силтов билан лой чиқарган!- деб гапириб 
юришарди-да! Лойни пақирларга солиб айвоннинг олдига олиб бориш дадам 
билан Рашид аканинг зиммасига тушди. Уста бобо мени ҳам ишсиз 
қолдирмади, 
пақирларни 
илгакка 
илиб 
юборадиган 
«лавозим»га 
тайинландим. 
Уста бобо: «Мени нима ишга тайинлайсиз?»- деб кўзларини 
жалтанглатиб турган Босим акага қараб: 
- Босимбой, сиз томга чиқинг! Сизга паст ҳавфли! - деди. 
Бу гапни эшитиб ҳамма кулиб юборди. Чунки уста бобонинг гапи 
тагида гап бор эди. Босим ака кимникига ҳашарга бормасин, бир-икки соат 
ишламасидан қизи ёки ўғли бориб, уйга меҳмон келгани ё бошқа бир сабабни 
айтиб чақириб кетаркан: аслида Босим ака ҳашарга кетиш олдидан 
болаларига шундай деб тайинлаб келаркан, ўзи ишёқмас эмасми, шу 
баҳонада анча вақт йўқолиб кетиб, дам олиб яна ҳашарга қайтарди. Дастлаб 
одамлар буни билсалар ҳам билмасликка олишибди, бу одатини 
ташлайвермаганидан сўнг бир-икки марта юзига ҳам айтишибди, лекин 
Босим акада ўзгариш бўлмапти. Бир куни Босим ака ҳам ҳашар қилибди. 
Одамлар энди иш бошлашган ҳам экан, Соли аканинг ўғли келиб: «Уйга 
меҳмон келди!»—деб отасини эргаштириб кетибди. Яна бир оздан сўнг 
бошқасининг қизи келибди; шундай қилиб, бирининг қизи, бирининг ўғли 
келиб турли баҳоналарни айтиб, оталарини чақириб кетаверибди, охири ҳеч 
ким қолмабди. Соли аканинг қувноқ товуши эшитилди: 

---

224 
— Ҳой, Босим ака! Ўғлингиз келаяпти, уйга меҳмон келди-ёв! 
Ҳашарчиларнинг қаҳ-қаҳ отиб кулишларидан атроф жаранглаб кетди. 
Бу қаҳ-қаҳ-қаҳ Босим аканинг ўзи ҳам қўшилиб, завқи ошганидан 
тиззаларига уриб куларди. Мен баъзан арзимаган нарса учун бир-бирлари 
билан хириллашиб қоладиган бу қишлоқ одамларининг ҳашар пайтида ака-
укадек бўлиб ҳазил-мутоиба гаплар айтишиб, жон-дилдан берилиб 
ишлашларига қойил қолиб турардим. Мана, уста бобо бирпасда иккита 
деразани ўрнатиб бўлиб, томга чиқди. Ҳашарчилар: «Тезроқ қимирланглар, 
уста бобо томга чиқдилар»,- деб бир-бирларини шошилтира бошладилар. 
Дарҳақиқат, уста бобо қўлига андавани олиб енгларини шимарди. Рашид ака 
Мусулмонқул аканинг пақирга солган лойини кўтариб кетаркан, секингина: 
- Уста енгини шимараяпти, ўлдим деявер, Мусулмонқул!- деди. 
- Парво қилма Рашид, чарчаб қолсанг, лойни кетмон билан шу ердан 
отиб томга чиқариб юборавераман,- деди Мусулмонқул ака пақирларни 
лойга тўлдирар экан. 
Уста бобо эса том сувашни бошлаш олдидан дадамга деди: 
- Полвон, келинга айтасиз-да, тушликка ўша зўр шўрвадан бўлсин. 
- Хўп бўлади, уста бобо,- деди дадам. 
Аям тайёрлайдиган шўрва қишлоққа машҳур эди. У шўрвага, ошқовоқ, 
лавлаги, картошка, нўхат солиб, шундай боплаб пиширардики, уларнинг ҳеч 
қайсиси эзилиб кетмас, ҳудди жойида туриб пишгандек бўлиб, шўрва 
сувининг таъми эса ичган одамнинг оғзидан бир умр кетмасди. Уста бобо ана 
шунақ.а шўрва ҳақида гапираётганди. Унинг гапи бу шўрванинг мазасини 
тез-тез татиб турадиган Мўмин маслаҳатга ҳам жуда ёқиб тушди. 
- Ичимсиз-да, уста, ичимсиз!- деб қўйди у. 
- Мулла Мўмин, ҳотиржам бўлинг, сиз шўрвага лойиқ. иш 
қилаётганингиз йўқ,- деди уста бобо. 
- Ҳой, уста, кўраяпсизми, мен бу ерда қандай ўлиб-тирилаяпман! - У 
шундай деб ўзини кўрсатмоқ.чи бўл-ди, ўрнидан туриб, жилпанглаб 
пақирларга сув қуяётган эди, ўзи сув тўкавериб, сирпанчиқ қилиб юборган 
лойхонанинг четидан сирпаниб кетди; мувозанатини сақлаш учун қаддини 
тиклашга ҳаракат қилди-ю, ўзини ўнглаб ололмай бор бўйича шалоплаб 
лойхонага қулаб тушди. Ҳамма қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди. Мумин амаки 
оғзига кириб кетган лойни зўр бериб туфлаб: 
- О, баччағар! О, баччағар! - дерди. 
Мусулмонқул ака товушини баралла қўйиб, бақирди: 
- Ҳой, одамлар! Маслаҳат билан Мўмин амакини лойхонадан қандай 
чиқариб оламиз, энди! Ҳа-ҳа 
- Ҳа-ҳа-ҳа … 
- Саид, арқонингни ташла, қайнатангни боғлаб берай, - деди 
Мусулмонқул ака яна ҳа-ҳалаб куларкан. 
Мумин амаки кулги садолари остида апил-тапил лойхонадан чиқиб 
кийимини алмаштириб келгани уйга жўнаб қолди. 

---

225 
Бу самимий кулгилар, назаримда, хашарчиларнинг чарчоғини ёзиб 
юборди; улар ишни янада жадаллатиб юбордилар; уст-бошлари, юз-қўллари 
лой бўлиб кетганига қарамай, уста бобони кутдириб қўймайлик, деб бир-
бирларини шошириб ишлашарди.Мана, Мумин амаки ҳам кийиниб келиб ўз 
ўрнини эгаллади. Ҳашарчилар тушлик пайти ҳам узоқ ўтиришмади; бир 
косадан шўрва ичишди ва яна туриб кетишиб шу билан кечгача ишлашди. 
Аям тандир-ўчоқларини ҳам суватиб олди; ҳаммадан ҳам у хурсанд эди, ҳар 
икки гапнинг бирида: «Ҳовлимизга файз кириб қолди!» - дерди. Чиндан ҳам 
катта уйга дераза қўйилиши, атрофи яхшилаб сувалиши ҳовлимиз чиройига 
чирой қўшган эди».
1
Бу ҳикоядан кўринадики, ҳамқишлоқлар бир оиладек яшаб, бир-
бирларидан хабардор, бир-бирларига меҳрибон бўладилар, қишлоқнинг, 
коллективнинг иши ҳақида ҳисоб бериб турадилар, бир-бирларини ва шу 
аснода болаларини ҳам коллектив руҳда тарбиялайдилар. 
Ибн Сино коллективдан, жамиятдан ажралиб тарбия топган боланинг 
бахтсиз бўлиб қолишини таъкидлайди. Инсон оилада дунёга келгани билан 
жамиятга алоқадордир. «Форобий фикрича, инсоннинг ва жамиятнинг 
ғалабага эришуви, яхшиликни қўлга киритиши, ахлоқий ва ақлий 
мукаммалликка эришуви, инсон ва жамоанинг ўз қўлидадир. «… табиий 
бошланғичлар таъсири остида камол топиб инсонга айланишгина кифоя 
қилмайди, чунки инсон бўлиб, инсоний камолотга эришуви учун сўзлаш ва 
касб-ҳунарга муҳтождир».
2
Ўз-ўзидан маълумки, бу эҳтиёжлар жамиятда 
қондирилади. Марксизм-ленинизм асосчилари бу масалани атрофлича ҳал 
қилиб беришган. Коллектив жамиятнинг кичик бир бўлаги, у шунинг учун 
ҳам ўзида жамиятнинг сиёсий, ахлоқий, эстетик ва бошқа ғояларини 
мужассамлаштиради (И.В.Дубровина). 
Коллектив ҳақидаги педагогик қарашлар А.С.Макаренко, Н.К.Крупская 
ва бошқа совет педагогларининг ишларида ўз аксини топган. Коллектив бир 
мақсад, бир интилиш йўлида бирлашган, шу мақсад йўлида иқтисодий 
тафаккур, ижодий куч-қувватларини, фаолиятларини бағишлайдиган 
кишилар гуруҳидир. Коллективизм туйғуси ҳам ана шу уюшган шахсларнинг 
маънавий-ихтиёрий бирлигидан келиб чиқади ва шахс, гуруҳ, жамиятнинг 
мақсад йўлида бирлашуви билан белгиланади. Коллективизм жисмоний, 
ақлий меҳнат фаолиятида, маънавий-ахлоқий сифатларнинг маълум маънода 
умумий бўлишида яққол кўринади. Шунга кўра шахс коллективда, жамиятда 
меҳнат қилади, жамиятнинг кичик бир табиий ҳужайраси бўлган оилада 
яшайди. Жамиятнинг қанчалик ривожланганини оила фаровонлигида, 
шахснинг камолотида қуриш мумкин. Ёки шахснинг баркамоллиги, оиланинг 
тўла-тўкислигига қараб, жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маънавий-ахлоқий 
аҳволини билиш мумкин. Чунки, шахс-оила-жамият муносабатлари ўзаро 
1
Т.Мақсуд. «Катталар ва мен» Т.: «Ёш гвардия», 1984, 22-бет. 
2
Шермуҳамедов Я. «Ўрта Осий мутафаккирларининг яхшилик ва ёмонлик ҳақидаги қарашлари. Т.: «Фан», 
1970. 20-бет. 

---

226 
мустаҳкам боғланган. Шунинг учун шахс оила - жамият муҳитида 
шаклланади, камол топади.