Қарши давлат университети боланғич таълим кафедраси

Савол ва топшириқлар 
 
1. Дўстликни улуғловчи мақол, ривоят ҳамда ҳикоятларни топинг ва 
маъносини сўзлаб беринг. 
2. Инсон ҳаётида дўстнинг тутган ўрни қандай? 
«Дўстлик – барча бойликдан афзал», 
«Дўстинг учун заҳар ют». 
«Дўстнинг сўзини ташлама, 
Ташлаб бошинг қашлама» - каби халқ маколларини изоҳланг. 
3. Кимни дўст дейиш мумкин? Қандай қилиб дўстлар орттириш керак? 
30-Мавзу 
 
Синф раҳбарининг иш усуллари – бу синф жамоалари фаолиятини 
ташкил этиш ҳамда ўқувчиларнинг онги ва ҳис-туйғуларига таъсир этиш 
усулларидир. Синф раҳбари тарбия усулларидан ўз иш хусусиятларини 
ҳисобга олган ҳолда фойдаланади. Турли хил ўзаро боғланган мажмуани 
қўлланиш болалар, ўсмирлар ва ёшларнинг маънавий қиёфаси онги, 
эътиқоди, ахлоқий туйғулари ва хулқ-атворини таркиб топтиришга ёрдам 
беради. 
Синф раҳбари ўқувчиларни фаолиятга жалб этади, тарбия жараёнида 
алоҳида ўрин эгалланди, бу фаолият уларнинг ижтимоий фаоллигини таркиб 
топтиради. Турли хил жамоа ишларида ўқувчи ишининг ижтимоий 
мазмунига кўра билишга ўрганади, ўзининг тенгдошлари ва катта кишилар 
билан бўладиган муносабат доирасини кенгайтиради, маънавий бойликларни 
ўзлаштириб олади. Синф раҳбари иш-фаолиятининг асосий вазифаси 
шахснинг ўз муносабатларини ва фаол ўрнини таркиб топтиришдан, шахсий 
туйғулар ва ахлоқий хатти-ҳаракатларнинг муайян бир йўлини 

---

203 
ривожлантиришдан иборатдир. 
Синф раҳбарининг тарбиявий имкониятлари ўз-ўзидан намоён 
бўлмайди. Бунда муайян усулларни қўллаш зарур. Виз қуйида ана шу 
усуллардан энг муҳимларини кўриб чиқамиз. 
Фаолиятнинг бирор мақсадга қаратилганлиги аввало барча ишларнинг 
шахснинг ижтимоий қимматли, ғоявий-ахлоқий сифатларини тарбиялашга, 
синф жамоасининг мақсадга эришишга қаратилганлиги сифатида намоён 
бўлади. Бирор мақсадга қаратилганлик яна шунда ифодаланадики, 
фаолиятнинг ижтимоий аҳамиятли мақсади ўқувчиларнинг ўзлари томонидан 
қабул қилинади, англаб олинади ва амалга оширилади. 
Бирор мақсадга қаратилганлик ўқувчиларнинг фаоллиги ва 
мустақиллиги талаби билан мустаҳкам боғланган. Ижтимоий фаолиятда 
фаоллик кўрсатиш ҳар қайси ёшдаги ўқувчига хосдир. Кичик ёшдаги ўқувчи 
кўп нарса қилишни истайди, аммо ўзининг имкониятлари даражасини 
билмайди, етарли малака, сабот-матонат, қатъийликка эга эмас. Ўқувчиларни 
ишга аста-секин жалб қилиш, уларга тобора купроқ мустақиллик бериш 
жамоа ҳаётининг мураккаблашиб борувчи меъёрларини эгаллаб олишга 
ёрдам беради. 
Фаолликка ва мустақилликка таяниш ҳар қандай аниқ ишни ташкил 
этиш услубиётида асосий талаблардан бири сифатида намоён бўлади. Агар 
ўқувчилар бирор кечани ўтказишга қарор қилган бўлсалар, бу қарорга ўзлари 
келишган бўлишлари керак у синф раҳбари томонидан танланган парчаларни 
шунчаки ёдлаш ва уни ўқиш билан алмаштирилмаслиги, балки кечани 
тайёрлаш жараёнидаги қизғин ва фаол ишлар давомида амалга оширилиши 
лозим. Ўқувчиларни жамоа ишига жалб қилиш йўли билан уларнинг онги ва 
хулқ-атворига таъсир этиш жараёни амалга оширилади. Агар ўқувчилар ўз 
ишларининг ижтимоий маъносини англасалар, қийинчиликларни енгиб 
ўтсалар, ижтимоий мақсадга эришсалар бу жараён самарали бўлади. 
Ёрқинлик ва жўшқинлик талабидан келиб чиқиш синф раҳбари иш 
фаолиятига янгича руҳва мазмун баҳш этади. Агар ўсмирлар олдида ёрқин, 
қизиқтирувчи мақсад бўлса, улар жуда кўп ишларни амалга оширишлари 
мумкин. Синф анъаналари ва байрамларини нишонлаш, торларга, шаҳарларга 
саёхат қилиш қайси уқувчини бефарқ қолдиради дейсиз? Гап болаларнинг 
кунглини олиш, улар учун мумкин қадар кўпроқ байрамлар уюштиришда 
эмас, балки синф жамоасининг кундалик ҳаёти етарлича ёри;ин ва жушқин 
булишида, ижтимоий йўналиш олган фаолиятда қувончли кечинмалар пайдо 
бўлишидадир. 
Ўқувчиларнинг 
ғоявий-ахлоқий 
жиҳатдан 
ўсиши, 
ижобий 
сифатларнинг таркиб топиши, шахснинг ривожланишидаги камчиликларнинг 
йўқотилиши – бу тарбиявий натижадир. 
Синф жамоаси фаолиятига баҳо беришда қилинган ишлар миқдори, 
олинган ёрлиқлар, мукофотлар сонига қараб-эмас, балки ўқувчилар 
жамоасининг ташкил топишида рўй берган аниқ ижобий ўзгаришларга 

---

204 
эътиборни қаратиш керак. 
Аввало ижобий тарбиявий натижаларни баҳолай билиш ва шунга 
интилиш – синф раҳбарининг услубий жиҳатдан қуролланганлигининг 
муҳим кўрсаткичларидан биридир. 
Ижтимоий фойдали меҳнатни ташкил этиш. Ўқувчиларнинг ўз 
меҳнатларининг ижтимоий аҳамиятини англаб етиш синф раҳбари ишини 
услубий жиҳатдан тўғри ташкил этилганлигини билдиради. 
Меҳнат қилиш орзуси турли сабаблар билан пайдо бўлиши мумкин. 
Агар синф раҳбари ҳар қандай ишни ташкил этишда ишнинг ижтимоий 
аҳамиятини англашни назарда тутувчи юксак даражадаги мавзулар 
(сабаблар) ҳақида қайғурса, ҳар бир иш ўқувчида меҳнатда қатнашишнинг 
барқарор кўникмалари, унга эҳтиёж тарбияланишига ёрдам беради. 
Ўқувчилар жамоасида агар меҳнатдан кўзланган мақсаднинг ўзи аниқ 
ифодаланган юксак маънога, кўтаринки руҳга эга бўлса, синф раҳбари 
осонгина меҳнат қилиш истагини юзага келтиради. 
Одатда, ўқувчилар ўзлари учун қизиқарли иш бўлиб кўринган меҳнат 
топшириқларини бажаришга киришадилар. Мактаб ҳовлисини тозалаш, 
синфда ўз-ўзига хизмат кўрсатиш каби ишларда кишини жалб қиладиган 
нарсалар кам. Бу ўринда синф раҳбари болалар бажараётган ишларнинг 
аҳамияти ҳақида гапириб бериш, уларнинг умум ишига қўшаётган ҳиссалари 
нималардан иборат эканлигини тушунтириши керак. 
Синф раҳбаридан ўқувчиларга шу нарсани кўрсата билиш талаб 
этиладики, синф жамоасининг ижтимоий фойдали ишлари – ўқувчиларнинг 
катталар билан биргаликда иштирок этадиган муҳим ижтимоий ишларнинг 
бир қисмидир. 
Меҳнатни ташкил этишда болаларнинг ёшини ҳисобга олиб ёндошиш 
талаб қилинади. Бу ҳар бир маълум ёш учун меҳнат топшириғининг оғир-
енгиллигини, меҳнатнинг турли даражада англашилишини ҳисобга олиш 
демакдир. 
Меҳнат кўтаринкилигини бажарилаётган ишнинг охиригача сақлаб 
туриш жуда муҳимдир. Кўпинча болалар иштиёқ билан ишга киришиб, тезда 
чарчаб қоладилар, меҳнат турларини чала-чулпа бажарадилар. Ўқувчидан 
ишни охиригача етказишни талаб қилиш, уни ўз кайфиятини бошқара би-
лишга ўргатиш, чарчашни енгиш, зерикиш ҳиссини йўқотиш – буларнинг 
ҳаммаси меҳнатда шахснинг ахлоқий машқ қисмлари сифатида намоён 
бўлади. 
Меҳнат топшириқлари қандай бажарилганлиги, жамоанинг ҳар бир 
аъзоси қандай ишлаганлиги, ишга қандай муносабатда бўлганлиги, ижодий 
ташаббус, зеҳн, ўртоқларча ўзаро ёрдам қандай намоён бўлганлиги билан 
қизиқиши айниқса муҳимдир. Бу масалаларни бутун синф жамоаси билан 
муҳокама 
қилиш 
ижтимоий 
қимматли 
ахлоқий 
сифатларнинг 
тарбияланишига ҳамда жамоада самимий ва дўстона муносабатларнинг 
вужудга келишига ёрдам беради. 

---

205 
Ижобий намунада тарбиялаш синф раҳбари иш фаолиятида жуда катта 
ўрин тутади. Ижобий намуналар тақлид қилиш учун яққол намуна сифатида 
жуда катта ишонтирувчи ва илҳомлантирувчи кучга эга. Ибратли мисолнинг 
тарбиявий кучи болаларнинг тақлид қилишга мойиллиги ва қобилиятига 
асосланган. Болаларда етарли даражада билим ҳамда ҳаёт тажрибаси 
бўлмагани учун атроф-теваракдагиларнинг хатти-ҳаракатини ва қилиқларига 
диққат билан қарайдилар, уларга тақлид қиладилар, катта кишилар ўзларини 
қандай тутсалар, улар ҳам ўзларини шундай тутишга ҳаракат қиладилар. 
Ижобий намуналар тарбияни яққолроқ,
кўрсатмалироқ қилади, унинг ҳаёт 
билан борлиқлигининг қарор топишига ёрдам беради. 
Тарбиявий ишда ота-оналар, ўқитувчилар, тарбиячиларнинг шахсий 
намуна кўрсатишлари, ўзларидан катта авлоднинг энг яхши меҳнат 
намуналари, юрт мустақиллиги учун курашчилар ҳаётидан мисол сифатида 
фойдаланиш айниқса муҳимдир. 
Ижобий намунани идрок қилиш ҳамда ўқувчиларнинг унга бўлган 
муносабати болаларнинг ёшига – қараб фарқ қилди. 
Масалан, 8-10 ёшли ўқувчиларни, ғунчалар ҳамда кичик ёшли 
болаларни ёрқин воқеалар, машҳур кишилар ҳаётидан олинган мисоллар 
қизиқтиради, лекин улар ҳали мустақил ишлар олиб боролмайдилар. 
Қаҳрамонлик саргузаштлари билан қизиқиш – кичик ўсмирлар, 11-12 
ёшли ўқувчиларга хос хусусиятдир. Улар бу ҳақидаги китобларни берилиб 
ўқийди, китоб қаҳрамонларининг жасоратли, шижоатли, мардонавор 
ишларига қизиқади, атрофдаги кишиларда ана шу сифатларни қадрлайди. 
Ботирлик ва мардлик ўсмир ҳаётининг фаол қирраларига айланади. У 
кўпинча увий ҳам кучли, ботир, қўрқмас, жасоратларга крдир деб билади. Бу 
ҳол уларни кўпинча жасоратнинг фақат ташқи томони билан қизиқишини 
кўрсатади, қаҳрамонликлар қандай мақсадда амалга оширилганлиги ва уни 
келтириб чиқарадиган сабаблар билан борланмайди. 
Бу ёшдаги ўқувчилар чинакам жасоратда юксак ахлоқий софлик, 
кишиларга бўлган чексиз муҳаббат, зўр самимийлик намоён бўлишини ҳар 
доим ҳам тушуниб етмайди. Синф раҳбарининг диққат эътибори ўқувчилар 
тушунчасининг шунга ўхшаш чекланганлигини бартараф этишга қаратилиши 
керак. 
Катта ёшли ўқувчилар, яъни 13-15 ёшдаги ўсмирлар қаҳрамон 
сиймосини ўзларининг ички дунёларига мос, онгли равишда ажрата 
биладилар. Шунинг учун ҳам танлаш жўшқин тус олади. Ўзларига турли-
туман саволлар беради, ўзига хос умумлашмалар қилинади, жасоратнинг 
аслий хусусиятлари ё у ўусин, ё бу йўсин идрок қилинади. 
Суҳбатлар, учрашувлар, китобхонлик кечалари, санъат, мусиқа, кино 
асарлари устидаги баҳслар бу борада яхши натижалар беради. 
Ўқувчиларга тарбия беришда синф раҳбарининг шахсий намуна 
кўрсатиши жуда катта аҳамият касб этади. Шунинг ҳам унинг синфдаги 
хулқ-атвори, унинг ўқувчиларга бўлган муҳаббати самимий бўлиши керак. 

---

206 
Ва ниҳоят, ўқувчиларнинг фаолияти ва муносабатида ўртоқлари 
намунасининг таъсири ҳам муҳимдир. Ташқи юриш-туриш хусусиятлари 
қабул қилинади; қизиқишлар, ахлоқий жиҳатдан баҳо бериш, мулоҳазалар, 
севимли машғулотлар, қизиқиш ва дидлар ўзаро бир-бирига таъсир этади. 
Ана шу ишлар жараёнида пайдо бўладиган ўқувчи анъаналари ҳар бир 
ўқувчининг хулқ-атворига қўйиладиган талабларни аниқлаштиришга ёрдам 
беради. Ижтимоий аҳамиятли ишларда ижобий намунага тақлид қилиш 
ўқувчининг ахлоқий жиҳатдан машқ қилишига айланади. 
Топшириқлар – муҳим тарбиявий усул ҳисобланади. Ўқувчиларнинг 
жамоа ҳаётида қатнашиши уларнинг фаоллигига боғлиқдир. Фаоллик эса 
фаолият жараёнида таркиб топади ва намоён булади.