T. A. Xo’jaqulov «muammo tahlili va yechim» fanidan

14.3. Muammoli vaziyatlarni tizimli bayon etish metodologiyasi
Tizim bilan bog‘liq muammolarni yechish ikkita yondoshuvga 
asoslanadi: tizimni takomillashtirish va tizimni loyihalashtirish. 
Takomillashtirish tizimni standart yoki me’yoriy mehnat sharoitlariga 
almashtirish yoki o‘zgartirishni bildiradi. Bu o‘rinda tizim allaqachon 
yaratilgan va uning ish tartibi o‘rnatilgan deb faraz qilinadi. Tizimli 
loyihalashtirish jarayoni shuningdek, almashtirish va o‘zgartirishni ham 
o‘z ichiga oladi, ammo takomillashtirishdan iborat. Maqsad, masshtab, 
metodologiya va natijalarni yaxshilash bilan keskin farq qiladi. Tizimli 
loyihalashtirish - bu eski shakllar asosida yotuvchi fikr-mulohazalarni 
shubha ostida qoldiruvchi ijodiy jarayon bo‘lib, u yangi yechimlarga 
ega bo‘lish uchun yangicha yondoshuvlarni talab qiladi. Tizimni 
takomillashtirishda 
ishlatiladigan 
uslublar 
analitik 
uslublarga 
asoslanadi va ular analitik paradigma deb ataladi. Tizimni 
loyihalashtirishda ishlatiladigan uslublar tizim nazariyasining asosini 
tashkil etadi va ular tizimli paradigma deb ataladi. 
Tizimni takomillashtirish tizim ishini kutishga muvofiqligini 
ta’minlovchi jarayondir (tizim loyihasi aniqlangan va o‘rnatilgan). 
Takomillashtirish jarayonida quyidagi muammolar yechiladi: 
- tizim qo‘yilgan maqsadga javob bermaydi; 
- tizim natijalarni oldindan aytib berishni ta’minlamaydi; 
- tizim boshida tahmin qilinganidek ishlamaydi. 
Tizimni 
takomillashtirish 
jarayoni 
quyidagi 
bosqichlarda 
xarakterlanadi: 
1) topshiriq aniqlanadi va tizim uni tashkil etuvchi tizimosti 
elementlari o‘rnatiladi; 
2) kuzatib borish mobaynida real vaziyat, ishning holati va 
tizimning qonun-qoidalari aniqlanadi; 

---

60 
3) aniqlik chegarasini aniqlash maqsadida tizimning real va 
kutilayotgan holati taqqoslanadi (bu mavjud standart va tasniflar 
asosida tahmin qilinadi); 
4) tizimosti chegarasida bu bekor qilinishning sabablariga 
nisbatan gipotezalar yaratiladi; 
5) deduksiya uslubining ma’lum bo‘lgan faktlariga asoslangan 
holda xulosa qilinadi, katta muammo reduksiya jarayonida 
yengillashadi. 
Ushbu bosqichlar analitik usulni qo‘llash natijalari bo‘lib xizmat 
qiladi. Funksiyalar, belgilangan tuzilmalar va boshqa tizimlar bilan 
o‘zaro aloqa bu o‘rinda shubha ostiga qo‘yilmaydi.Tizimni 
takomillashtirish uslubi cheklangan imkoniyatlarni taqdim etadi. 
Bunday yondoshuvda murakkab tizimlardagi muammoning ma’qul deb 
topilgan “boshqalaridan ustun bo‘lgan” yechimi yechim bo‘lib xizmat 
qiladi. Tizimni takomillashtirish uslubi tizim ichidan uning boshqa 
tizimlar bilan o‘zaro aloqasini qayd etmasdan muammoning yechimini 
izlashga asoslangan. Mehnatni takomillashtirish ayniqsa tizim doimiy 
standartlarga asoslangan murakkab tizim bo‘lganda uzoq muddatli 
bo‘lmaydi. Tizimni loyihalashtirish tizimni takomillashtirishdan 
boshlang‘ich jo‘natmalar va qo‘llaniladigan uslublar bilan farqlanadi. 
Tizimli loyihalashtirish uslubi quyidagi holatlarga asoslangan tizimli 
yondoshuvni aks ettiradi: 
1) odatda tizimning maqsadi tiziosti elementlari doirasida 
aniqlanmaydi, aksincha, ularni yanada kattaroq yoki yaxlit tizimlar 
bilan aloqasini ko‘rib chiqadi; 
2) rejalashtirish rejalashtiruvchi o‘ziga kuzatuvchi emas balki, 
yetakchi rolini olishi kerak bo‘ladigan shunday jarayondir. 
Rejalashtiruvchi ilgarigi tizim loyihalarining yoqimsiz natijalari yoki 
tendensiyalarini kuchaytirmaydigan aksincha, yengillashtiruvchi yoki 
hatto talabga javob beradigan yechimni taklif qilishi kerak. 
Ikkita uslubiyatni taqqoslash: tizimni takomillashtirish va tizimni 
loyihalashtirish: 
Taqqoslash parametrlari 
; 
Tizimni takomillashtirish;
Tizimni loyihalashtirish; 
Tizim faoliyati; Loyiha qabul qilindi (tanlandi) ; 
Tizim so‘roq ostida; 

---

61 
Tadqiqot obektlari 
Mohiyat, mundarija, tuzilma va sabablar
Tuzilma va jarayon, uslub. 
Paradigma Tizim va tizimosti tahlili (analitik uslub yoki analitik 
paradigma) 
Maqsad va funksiya (tizimli paradigma). 
Mulohazalar usuli 
Deduksiya va reduksiya 
Induksiya 
va 
sintez. 
Natija 
: Mavjud tizimlarni takomillashtirish Tizimni 
optimallashtirish. 
Uslubiyat Tizimning rejalashtirilgan real ishining cheklanishi 
sabablarini aniqlash Real va optimal loyihalar o‘rtasidagi farqlarni 
aniqlash. 
Asosiy ta’kid Oldingi 
bekor 
qilinishlarni 
tushuntirish
Kelgusidagi natijalarni oldindan aytib berish. 
Yondoshuv 
Tizim 
ichidan 
o‘z-o‘zini 
kuzatishga 
asoslanganlik 
Tizim 
tashqarisidan 
o‘z-o‘zini 
kuzatishga 
asoslanganlik. 
Rejalashtiruvchining o‘rni Mavjud tendensiyalarga xos tarzda 
olib borilganlik yetakchi tendensiyalarga ta’sirni ko‘rsatadi.