Zokirjon saidboboyev

Hofizi Abru (1362-1431 
yillar) 
1414 
yilda Hirot hokimi 
Shohruhga arabcha yozilgan geografiya kitobini taqdim qilgan. 
Bu „Kitob al-masolik va al-mamolik“ (,,Yo‘llarvamamlakatlar“) 
kitobi edi.
Shohruh Hofizi Abruga bu kitobni fors tiliga taijima qilishni 
buyurgan. Hofizi Abru taijima jarayonida unga o‘zining ko‘rgan- 
bilganlarini va boshqa kitoblardan o‘qiganlarini ham qo‘shgan, 
shu tarzda yangi bir asar yaratgan va unga „Zubdat at-tavorix“ 
(„Tarixlar qaymog‘i“) deya nom bergan.
Hofizi Abruning bu asari ilmiy geografik asar bo‘lib ajoyib 
kartografik merosning katta ahamiyati bilan alohida ajralib turadi. 
Asarda har bir geografik matnning oxiriga surat ilova qilingan 
(,,surat“ so‘zi qadimga lug‘atlarda 
chizma, karta, sxema, tasvir
deb tushuntirilgan).
Suratlar ichida eng qimmatlisi, shubhasiz, dunyo kartasidir. 
Dunyo kartasining muhim tomonlaridan biri 
gradus
to‘g‘ri 
chizilganligidir. Kartaning o ‘lchami 
34-45 
santimetr bo‘lib, 
kitoblarga ilova qilingan. Kartalar ichida bunchalik katta sharq 
kartasi kamdan kam uchraydi. Asaming Britaniya muzeyidagi 
nusxasida 
46 
ta nom, Toshkentdagi nusxasida esa 
62 
ta nom 
yozilgan.
Uch globus. 
Beruniy yeming sharsimonligiga qat’iy ishon- 
ganligini o‘z asarlarida bir necha bor ochiq, ravshan aytgan. 
Beruniy sayyoramizni aniq tasawur etish bilan birga, uning 
tasvirini ham yaratmoqchi bo‘lgan. U yaratgan globusning 
diametri nihoyatda katta bo‘lgan; u aytgan „10 cho‘zim“ taxminan 
5 metr keladi. Bu globus Xorazmda yasalgan.
69

---

Shuni ta’kidlab o‘tish o‘rinliki, bu Sharq olamidagi dastlabki 
globus bo‘lishi bilan birga, eng birinchi bo‘rtma (relefli) globus 
ham bo‘lgan.
Ikkinchi globus haqida sharq muarrixlarining asarlarida eslatib 
o‘tilgan, xolos.
Jumladan, Abdurazzoq Samarqandiy Samarqand obser- 
vatoriyasida „yer sharining iqhmlariga ajratilgan, tog‘lar, dengiz, 
sahrolar va hokazolarga ajratilgan tasviri“ mavjudligini yozgan.
Uchinchi globus bizgacha yetib kelgan, hozirda Samarqanddagi 
muzeylardan birida saqlanayotgan globus bo‘lib, uning muallifi 
mashhur ma’rifatparvar Hoji Yusuf Mirfayozov (1842-1924 yillar) 
bo‘ladi. 0 ‘z davrining o‘qimishli olimi sifatida u Sharq va Yevropa 
mamlakatlarida bo‘lgan. Musiqa, she’riyat, dorishunoslikdan 
yaxshigina xabardor bo‘lgan.
U yasagan globus mahkamlangan ostlik bilan 117 sm ni, atrofi 
160 sm ni, masshtabi 1 sm da 250 km ga to‘g‘ri keladi. Graduslari 
to‘g‘ri bo‘hb, parallel va merdianlari har 15 gradusdan so‘ng qora 
chiziqlar bilan, tropik va qutb doiralari qizil chiziqlar bilan 
ajratilgan.
Globusda qariyb mingga yaqin geografik nomlar tushirilgan. 
Ularning 90% i o‘zbek, 10% i tojik tilida.
Globus keng ekvatorial belbog1 bilan o ‘ralgan bo‘lib unda 12 
ta buij: Arslon, Ho‘kiz, Qisqichbaqa, Chayon, Baliq va boshqalar 
ko'rsatilgan.