Tibbiyot instituti talabalari uchun

15.14.1. To’satdan o’limning genezi va sabablari
To’satdan o’limga har xil kasalliklar olib kelishi mumkin. Istagan kasallik 
ma’lum sharoitda to’satdan o’lim bilan tugallanishi ma’lum. Biroq, bir kasallik 
juda ko’p to’satdan o’limga sababchi bo’lsa, boshqalari juda kam o’limga olib 
keladi. 
Yosh bolalarda, ayniqsa hayotning birinchi yilida ko’pincha nafas olish 
organlari kasalliklari, jumladan o’tkir virusli yoki kamroq bakterial respirator 
infektsiyalaridan o’lim sodir bo’ladi. Bunday kasalliklar yosh bolalar dastlabki 
521

---

yoshida barcha to’satdan o’limning 70-80 foizini tashkil qiladi. Odatda 
kasallikning qandaydir klinik belgilari kuzatilmaydi, biroq ko’pincha o’lguniga 
qadar bola tana harorati ko’tarilib, burnidan shilimshiq modda ajraladi, nafas olishi 
qiyinlashadi, tinchsizlanadi, emmaydi hamda boshqa belgilar paydo bo’ladi.
O’smirlik va yoshlik davrida to’satdan o’limning sababchisi endokarditlar, 
har xil etiologiyali miokarditlar, ko’pincha revmatik xarakterga ega bo’ladi va 
nihoyat, yurakning tug’ma nuqsonlari hisoblanadi.
Katta kishilar va keksalarda to’satdan o’limning asosiy sababchisi yurak-qon 
tomir kasalligi hisoblanadi. Bular orasida eng ko’p tarqalgani ateroskleroz va 
gipertoniya kasalligidir. Asosan bu kasalliklar kattalar to’satdan o’limining 85-90 
foizini tashkil qiladi. Bunda o’limning to’g’ridan to’g’ri sababchisi ko’pincha 
yurakning o’tkir koronar etishmovchiligi, miokard infarkti va bosh miyaga qon 
quyilish hisoblanadi.
Yurak-qon tomirlari sistemasi kasalliklaridan to’satdan o’lim
Katta odamlarda to’satdan o’limning eng ko’p tarqalgan sabablaridan biri 
ateroskleroz va gipertoniya kasalligi bo’lib, bular ko’pincha bir-biri bilan qo’shilib 
keladi va bir-birini og’irlashtiradi.
Ateroskleroz
odam organizmida uchraydigan kasalliklarning eng ko’p 
tarqalgan turlaridan biri bo’lib, kasallik asosida arteriya qon tomiri devorida 
yog’lar infiltratsiyasi joylashuvi tufayli unga biriktiruvchi to’qimaning reaktiv 
o’sib kirishidan pilakcha hosil bo’lishi va natijada tomir devori zichlashib, 
bo’shlig’i torayganligi ko’zga tashlanadi.
Aterosklerozning etiologiyasi va patogenezi to’lig’icha aniqlanmagan. 
Hozirgi davrda aterosklerozni rivojlanish tempini aniqlovchi ko’p xil «xavfli» 
faktorlar mavjudligi ma’lum bo’lib, bular orasida giperxolesterinemiya, arterial 
gipertoniya, uzoq muddatli psixoemotsional ortiqcha hayajonlanish, kam 
harakatlilik, ortiqcha ovqatlanish kabilar alohida o’rin egallaydi. Bundan tashqari, 
aterosklerozni rivojlanishini tushuntiradigan bir necha o’nlab faktorlar mavjud. 
522

---

Oxirgi davrda o’tkazilgan epidemiologik tekshirishlarning ko’rsatishicha 
dunyoning ko’pgina mamlakatlarida ateroskleroz bilan kasallanish ancha 
«yosharganligi» ma’lum bo’ldi. Hozirgi kunda 20-30 yoshli kishilarda ham 
aterosklerozning xavfli asorati sifatida miokard infarkti uchrasa 40-50 yoshlarda 
doimiy holat hisoblanadi.
Aterosklerozning patologik anatomiyasi intimada biriktiruvchi to’qima 
yo’g’onlashmalari, pilakchalari hosil bo’lishi bilan ta’riflanadi. Bularning 
markazida xolesterin va boshqa lipidlar ko’p aralshgan irigan massa – detrit 
joylashgan bo’ladi. Bu protsess yirik arteriyalar (elastik tipdagi arteriyalar), 
o’rtacha kalibrli arteriyalar (muskul-elastik tipidagi arteriyalar) da uchraydi. 
Bunday arteriyalarga aorta va yirik tarmoqlari, miya, buyrak, yurak, ichak 
tutqichlari arteriyalari va boshqalar kiradi.
Aterosklerozda intimaning yuzasi notekis, har xil kattalik va shakldagi 
pilakchalar asosan arteriyalar tarmoqlari chiqaradigan joyiga yaqin o’rnashgan 
bo’lib, sarg’ish va oqish tusda ko’zga tashlanadi, kesib ko’rilganida markazida 
sariq rangli tuzilmalar (lipidlar) yoki bo’tqasimon massa ko’rinishidagi detrit 
ko’zga tashlanadi, bu massaga ohak tuzlari singigan bo’ladi. Tomirning 
ko’ndalang kesmasida pilakchalar tomir yo’lining ba’zan 2\3 qismidan ko’prog’ini 
egallab turganligi ko’riladi. Bunday holatga stenozlaydigan ateroskleroz deyiladi. 
Bir qancha hollarda pilakchalarda yara paydo bo’lib, bo’tqasimon suyuqligi tomir 
yo’liga tushadi, qon bilan aralashib, emboliyalar manbai bo’lishi mumkin. Yaralar 
paydo bo’lishi munosabati bilan intima yuzasi g’adir-budir bo’lib qoladi va bu o’z 
navbatida tromb hosil bo’lishiga juda qulay shart sharoit yaratadi. Arteriya devori 
zich, qiyinlik bilan harakatlanadigan bo’lib qoladi, elastikligi juda kamayib ketadi.