Tarixiy geografiya va kartografiya

arktika, mo ’tadil
(qutbiy) va 
tropik.

---

97 
O`zbekiston hududida atmosfera sirkulyasiyasining o‘zgarib turishi 
xususiyatlari haqida yaxshi tasawurga ega bo'lish maqsadida yilning issiq (yoz) va 
sovuq (qish) fasliga bo‘lib tavsif beramiz. Qishda O`zbekiston hududi ko‘proq 
arktika va mo‘’tadil (qutbiy) havo massalari ta’sirida bo‘lib, ular shimoli-
g‘arbdan, shimoldan va shimoli-sharqdan kirib keladi. Ma’lumki, O`rta Osiyo, 
jumladan O`zbekiston qishda Sibir antisiklonidan vujudga kelgan yuqori bosimli 
barometrik o‘qdan janubdan joylashgan. Natijada o‘sha yuqori bosimli barometrik 
o‘qdan, ya’ni shimoli-sharqdan O`zbekiston hududiga havo massasi kirib keladi. 
Qishda O`zbekiston hududiga ba’zan iliq tropik havo massalari Eron, 
Afg‘oniston tomondan kirib keladi. Natijada, Turkistonning janubiy qismida 
mo‘’tadil mintaqa sovuq havosini Eron va Afp‘ onistondan kirib kelgan iliq tropik 
havosidan ajratib turuvchi что ironti vujudga keladi. Front chizig‘i atrofida ob-
havo beqaror bo‘lib, siklonlar harakati kuchayib, Kaspiy dengizining janubiy va 
Kopedtog‘ bilan Parapamiz tog'larining oralig‘ida Tajan va Murg‘ob vodiylari 
orqaU Turkistonga kirib keladi hamda shimoli- sharq tomonga qarab harakat 
qiladi. Oqibatda Qozog‘iston hududida u kuchsizlanib qoladi. 
Yilning issiq faslida O`zbekistonda havo sirkulyasiyasi qish faslidan keskin 
farqlanadi. Chunki may oyidan boshlab Turon tekisligi havosi tezda qizib ketishi 
oqibatida past bosimli markaz — termik depressiyasi vujudga keladi. Natijada 
havo o‘ta qizib, mahalliy kontinental Turon tropik havosi shakllanadi. Bu davrda 
0‘zbekistonda harorat ko‘tarilib, Termizda 50° ga yetishi kuzatilgan. Bunday ob-
havo (termik depressiyali kunlar) yoz davrining 15% ni tashkil qiladi. 
O`zbekiston tog‘ oldi qismlariga yiliga o'rtacha 300- 500 mm
(Denovda - 360 mm, Qamashida - 327 mm, Samarqandda -328 mm, Toshkentda - 
359 mm, Jizzaxda - 425 mm, Kitobda - 545 mm) gacha yog'in tushadi. 
Respublikada eng ko‘p yog‘in uning tog‘li qismiga, xususan G ‘arbiy Tyanshan, 
Zarafshon va Hisor tog'larining g‘arbiy va janubi-g'arbiy yonbag'irlariga to‘g‘ri 
kelib, o‘rtacha yillik yog'in miqdori 550-900 mm, ayrim joylariga esa 900 mm dan 
ham ortiq yog'in tushadi (Hazrati Bashirda - 550 mm, Sharg‘unda - 625 mm, 
Chimyonda - 787 mm, Xumsonda - 879 mm, Omonqo'tonda - 881 mm). 
O`zbekiston Turkistonning markazida, materikning ichki qismida 
joylashganligi tufayli uning daryolari okean va dengizlaiga quyilmaydi, binobarin 
berk havzaga qaraydi. Respublika daryolari hudud bo'yicha notekis joylashgan 
bo‘lib, o‘ziga xos 
gidrologik
xususiyatga ega. 
O'zbekiston hududida daryo tarmoqlarining zichligi bir xil emas. Respublika 
yer maydonining 71% ni ishg'ol qilgan tekislik qismida daryo tarmoqlari juda 

---

98 
siyrak joylashib, har kv. km. maydonga 2 metr uzunlikdagi daryo to'g'ri keladi. 
Vaholanki, MDH (Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi) hududi bo'yicha daryo 
tarmoqlarining o'rtacha zichligi har kv. km maydonga 140 metrdir. 
Respublika hududining 17% ni ishg'ol qilgan adirlar qismida esa daryo 
tarmoqlari nisbatan zichlashib boradi. Lekin bu yerlardan juda ko‘p sug'orish 
shoxobchalari (ariq, kanal) boshlanib, ularning suvini har tomonga tarqatib, 
sug'orishga sarflab yuboradi.
O'zbekiston yer maydonining 12% ni ishg'ol qilgan tog'li qismida har kv.km 
maydonga o'rtacha 140-150 metr uzunlikdagi daryo tarmoqlari to'g'ri keladi. 
Respublika hududida daryo tarmoqlarining zichligi bir xil emasligi eng awalo 
uning