I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

 
2.1-jadval. Issiq neytronlarda ishlaydigan yadro reaktorlarining 
tasniflanishi (klassifikatsiyasi) 
Reaktor turi 
Neytronlarni 
sekinlantiruvchi 
Issiqlik tashuvchisi
 
Reaktor turi 
Suv-suvli 
suv 
suv 
VVER 
Grafit-suvli 
grafit 
suv 
RBM 
Grafit-gazli 
grafit 
gaz (SO
2
, Ne) 
VTR 
Butun dunyoda ko‘proq uchraydigan reaktorlar suv-suvli reaktorlardir. Ular 
qatorida 
tezkor 
neytronlarda 
ishlaydigan 
reaktor-ko‘paytirgichlar, 
yuqori 

---

49 
temperaturali reaktorlar va yuqori quvvatli kanalli suvli-grafitli reaktorlardan xam 
foydalaniladi (faqat sobiq Ittifoq hududida). 
Tezkor neytronlarda ishlaydigan reaktor-ko‘paytirgich (brider)larning o‘ziga 
xosligi shundaki, bu nafaqat elektroenergiya olish, balki plutoniy ishlab chiqarish 
uchun xizmat qiluvchi yadro reaktoridir. 
Nafaqat uran, balki plutoniy xam bo‘lishi mumkin bo‘lgan parchalanuvchi 
material tezkor neytronlar bilan bombardimon qilish yo‘li bilan maydalanadi. Xom 
ashyo sifatida uran-238 (ishlatib bo‘lingan issiqlik ajratuvchi elementlardan olinishi 
mumkin) bo‘lishi mumkin, biroq ishlash jarayonida plutoniy-239 hosil bo‘ladi 
(ko‘payish jarayoni), uni esa radioaktiv yonilg‘i sifatida ishlatish yoki undan 
yadroviy qurol ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. Shuning uchun bunday 
reaktor o‘zi ishlatgandan ko‘proq plutoniy ishlab chiqarishga qodir bo‘lib, bunda 
uranning chegaralangan zaxiralarini 60 marta ko‘paytirishga erishish mumkin. Bu 
juda muximdir, chunki tabiatda plutoniy uchramaydi. 
Sovitish vositasi (issiqlik tashuvchi) sifatida suyuq natriydan foydalaniladi, 
chunki u issiqlikni yaxshi ko‘chiradi va tezkor neytronlarga kuchsiz ta’sir ko‘rasadi – 
neytronlarni sekinlashtirgich bu erda bo‘lmaydi.
Yuqori darajadagi avariyaviy xavf mavjudligi tufayli reaktorning erigan faol 
zonasini ushlab qolish uchun yadro reaktori qo‘shaloq himoyaviy qobiq bilan 
yopilgan bo‘lib, mabodo o‘ta yirik avariya sodir bo‘lganda yadro reaktorining erigan 
faol zonasini o‘ziga sig‘dirib plutoniyni parchalanish zanjirli reaksiyasini to‘xtatishi 
lozim bo‘lgan maxsus tutib olgich ko‘zda tutilgan.