««xalqaro audit»

3.1. Xalqaro auditorlik tashkilotlari va ularning faoliyat yo’nalishlari 
Xalqaro  audit  tizimini  unifikatsiyalangan  holda  tashkil  qilish  uchun,  avvalo, 
buxgalteriya hisobining baynalmilallashuviga e’tibor qaratish lozim. Milliy hisob va 
audit  tizimlarini  xalqaro  miqyosda  uyg’unlashtirish  maqsadida  1966  yilda  Xalqaro 
tadqiqot  guruhi  tuzilgan  edi.  Ushbu  tadqiqot  guruhiga  AQShning  buxgalter-
auditorlari, shuningdek Kanada, Angliya, Uels, Shotlandiya, Irlandiya davlatlarining 
maxsus  mutaxassislari  kiritilgan.  Mazkur  tashkilot  jahonning  ko’pgina  davlatlarida 
tadqiqot  o’tkazib,  milliy  hisob  va  audit  tizimlari  o’rtasidagi  tafovutlar  xususida 
hisobot  tayyorlagan.  Hisobot  ma’lumotlari  natijalariga  ko’ra  buxgalteriya  hisobi  va 
audit standartlari bo’yicha maxsus xalqaro tashkilot tuzishga qaror qilingan. Natijada 
xalqaro hisob va audit standartlarini ishlab chiquvchi Buxgalteriya hisobi standartlari 
bo’yicha qo’mita (IASC) va Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) tuzilgan. 
1973  yil  29  iyunda  Avstraliya,  Kanada,  Frantsiya,  Germaniya,  Yaponiya, 
Meksika,  Niderlandiya,  Buyuk  Britaniya  va  Irlandiya  hamda  AQSh  buxgalterlar 
tashkilotlari o’rtasidagi kelishuv natijasi sifatida tuzilgan Buxgalteriya hisobi xalqaro 
standartlari  qo’mitasi  (International  Accounting  Standarts  Committie  -  IASC)  
bugungi  kunda  xalqaro  auditorlik  faoliyatida  ulkan  nufuzga  ega.  Hozirgi  vaqtda 
uning tarkibida jahonning 103 mamlakatidan 142 ta vakillar qatnashmoqda.   
Hozir  auditga  bo’lgan  talablarni  uyg’unlashtirish  borasida  ishlar  xalqaro 
darajada  takomillashtirilmoqda.  Turli  tashkilotlar,  shu  jumladan,  buxgalteriya 
standartlari  bo’yicha  maxsus  qo’mita  (IASC),  xalqaro  buxgalterlar  federatsiyasi    bu 
masala  bo’yicha  faol  shug’ullanmoqda.  Moliyaviy  hisobotlarning  yagona  xalqaro 
tizimini  xalqaro  buxgalteriya  hisobi  standartlari  asosida  barpo  qilish  va  uni 
takomillashtirish  zaruriyatidan  kelib  chiqib,  Xalqaro  buxgalterlar  federatsiyasi 
tarkibida  doimiy  avtonom  qo’mita  huquqlariga  ega  bo’lgan  auditorlik  amaliyoti 
bo’yicha  xalqaro  qo’mita  tuzilgan.  U  Xalqaro  buxgalterlar  federatsiyasi  kengashi 
nomidan  audit  standartlarini  chop  etdi,  shuningdek,  audit  tekshirishlarini  o’tkazish 
bilan  bir  vaqtda  qo’shimcha  xizmat  ko’rsatish  bo’yicha  xalqaro  standartlarni  ishlab 

---

 
20 
chiqdi.  Bular  buxgalter-auditorlik  kasbining  rivojlanishi  va  imkoni  boricha  xalqaro 
miqyosda auditga yondashishning yagona tizimini yaratishga mo’ljallangan.  
Buxgalteriya  hisobi  standartlari  bo’yicha  qo’mita  (IASC)  buxgalteriya  hisobi 
va  auditning  standartlarini  ishlab  chiqish  va  uni  butun  dunyoga  targ’ib  qilish 
maqsadida tuzilgan.  
Boshqa  xalqaro  tashkilotlardan  farqli  o’laroq  Buxgalteriya  hisobi  standartlari 
bo’yicha  qo’mita  tarkibiga  faqat  nohukumat  tashkilotlar  kiritiladi.  Qo’mitaga 
rahbarlik  qilish  doimiy  ishlovchi  kotibiyat  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Kotibiyat 
tarkibiga 13 ta davlat va 4 ta xalqaro tashkilotning vakillari kiritilgan.  
Xalqaro  buxgalterlar  federatsiyasi  (IFAC)  1977  yilda  buxgalterlik  kasbini 
yuqori  darajaga  olib  chiqish  maqsadida  tuzilgan  bo’lib,  uning  bajaradigan  vazifalari 
IASCning  vazifalari  bilan  mos  tushadi.  Jahonning  75  mamlakatining  professional 
hisob tashkilotlari IFACning a’zolari bo’lib hisoblanadi. 
Shuningdek,  buxgalteriya  hisobi  va  audit  tizimlarini  standartlashtirish 
muammolari  bilan  BMTning  hisob  va  hisobotlarning  xalqaro  standartlari  bo’yicha 
ekspertlarning hukumatlararo ishchi guruhi (ISAR) shug’ullanadi.   
Iqtisodiy  hamkorlik  va  rivojlanish  tashkiloti  (OECD)  auditning  xalqaro 
standartlarini  ishlab  chiqishda  bevosita  qatnashmaydi,  balki  ushbu  tashkilot 
standartlarning  loyihasini  ko’rib  chiqishda  ishtirok  etadi.    Mazkur  tashkilot  1976 
yilda  tuzilgan  bo’lib,  unga  Avstraliya,  Avstriya,  Belgiya,  Kanada,  Daniya, 
Finlandiya,  Frantsiya,  Germaniya,  Gretsiya,  Islandiya,  Irlandiya,  Italiya,  Yaponiya, 
Lyuksemburg,  Gollandiya,  Yangi  Zelandiya,  Norvegiya,  Portugaliya,  Ispaniya, 
Shvetsiya,  Shveytsariya,  Turkiya,  Buyuk  Britaniya  va  AQSh  davlatlari  a’zo 
hisoblanishadi. 
Auditning  xalqaro  standartlarini  ishlab  chiqishda  xalqaro  tashkilotlardan 
tashqari  mintaqaviy  tashkilotlar  ham  ishtirok  etishi  mumkin.  Buxgalteriya  hisobi  va 
auditning  xalqaro  standartlarini  ishlab  chiqishda  eng  faol  ishtirok  etadigan 
mintaqaviy tashkilot Evropa iqtisodiy hamjamiyati hisoblanadi. Ushbu tashkilot 1957 
yilda  tuzilgan  bo’lib,  uning  tarkibiga  Belgiya,  Daniya,  Frantsiya,  Germaniya, 

---

 
21 
Gretsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya va 
Portugaliya kiradi. 
Evropa  iqtisodiy  hamjamiyati  unga  a’zo  mamlakatlarning  hisob  va  audit 
tizimlarini  standartlashtirish  maqsadida  5  ta  direktiva  ishlab  chiqqan.  Bu 
direktivalardan  ko’zlangan  asosiy  maqsad  mazkur  tashkilotga  a’zo  mamlakatlarning 
milliy hisob va audit tizimlarini bir-biriga yaqinlashtirishdan iborat. Chunki, Evropa 
iqtisodiy  hamjamiyatiga  a’zo  mamlakatlarning  milliy  hisob  va  audit  tizimlari  bir-
biridan  farq  qiladi.  Masalan,  Niderlandiya,  Buyuk  Britaniya  va  Irlandiyada 
buxgalteriya  hisobi  va  audit  ma’lumotlari  asosan  investorlar  uchun  mo’ljallanadi 
hamda hisob va audit ma’lumotlari boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qo’llaniladi. 
Germaniya,  Lyuksemburg  va  Belgiyada  esa  hisob  va  audit  ma’lumotlari,  asosan, 
bank muassasalariga yo’naltirilgan. Frantsiyada esa yagona unifikatsiyalangan hisob 
va  audit  tizimi  mavjud  bo’lib,  u  davlat  rejalashtirish  tashkilotlarini  ma’lumot  bilan 
ta’minlashga xizmat qiladi. 
Mazkur 
muammolarni 
bartaraf 
etish 
maqsadida 
Evropa 
iqtisodiy 
hamjamiyatining  direktivalari  ishlab  chiqilgan.    Masalan, 1984  yil  10  aprelda  qabul 
qilingan  8-direktivada  Evropa  iqtisodiy  hamjamiyatiga  a’zo  mamlakatlar 
auditorlariga  qo’yiladigan  malakaviy  talablar  belgilangan  bo’lib,  barcha  mamlakat 
auditorlariga qo’yiladigan talablar unifikatsiyalashtirilgan.  
1979  yilda  tuzilgan  Buxgalteriya  hisobi  va  audit  bo’yicha  Afrika  Kengashi 
ushbu  qit’a  mamlakatlarida  mavjud  milliy  hisob  va  audit  tizimlarini  bir  xil  asosga 
keltirishga  xizmat  qiladi.  Ushbu  tashkilot  tarkibiga  Afrika  qit’asidagi  27  mamlakat 
birlashtirilgan.  
Lotin  Amerikasidagi  mamlakatlarning  milliy  hisob  va  audit  tizimlarini 
standartlashtirish  maqsadida  Amerika  mamlakatlari  buxgalterlari  assotsiatsiyasi 
tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga 21 ta davlat kiradi. Ushbu tashkilot har 2-3 yilda yirik 
anjumanlar o’tkazadi hamda uning natijasiga ko’ra, ilmiy uslubiy qo’llanmalar chop 
etadi. 
Janubiy-Sharqiy  Osiyo  mamlakatlari  buxgalterlari  assotsiatsiyasi  Indoneziya, 
Malayziya, Filippin, Singapur va Tailand davlatlari a’zolaridan tashkil topgan. Ushbu 

---

 
22 
tashkilot  faqatgina  buxgalterlarning  malakasini  oshirish  bilan  cheklanib  qolmasdan, 
balki  milliy  hisob  tizimlarini  bir-biriga  muvofiqlashtirish  bo’yicha  ham  ishlar  olib 
boradi. 
Osiyo va Tinch okeani mamlakatlari buxgalterlari konfederatsiyasi tarkibiga 20 
dan  ortiq  davlat  kiradi.  Ushbu  tashkilotning  maqsadi  mintaqada  buxgalterlik  va 
auditorlik kasbini rivojlantirishni muvofiqlashtirishdan iboratdir. Tashkilot endilikda 
milliy hisob va audit tizimlarini uyg’unlashtirishga asosiy e’tiborini qaratmoqda.