O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Àtîm yadrîsining tuzilishi. 
Rus fizigi D.I.Ivànånkî và nåmis
fizigi V.Gåyzånbårg
àtîm yadrîsi – prîtîn và nåytrînlàrdàn tàshkil
tîpgàn
, dågàn g‘îyani îlg‘à surgànlar.
Prîtîn (p)
– vîdîrîd àtîmining yadrîsi, 1919- yildà
Råzårfîrd và uning õîdimlàri tîmînidàn kàshf qilingàn. Elåktrîn-
ning zàryadigà tång musbàt zàryadgà egà. Òinchlikdàgi màssàsi
m
p
= 
1,6726 · 10
-
27
kg
» 
1836
m
e
, bu yerdà 
m
å
– elåktrînning
màssàsi.
31-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

122
Nåytrîn (n)
– 1932- yildà ingliz fizigi J.Chådvik tîmînidàn
kàshf qilingàn. Elåktr nåytràl zàrrà. Òinchlikdàgi màssàsi 
m
n
=
=
1,6749 · 10
-
27
kg
» 
1839
m
e
.
Prîtîn và nåytrînlàrni birgàlikdà 
nuklînlàr
dåyishàdi (lîtin-
chà 
nucleus
– 
yadrî
so‘zidàn îlingàn). Àtîm yadrîsidàgi nuklîn-
làrning umumiy sîni 
màssà sîni
(
À
) dåyilàdi.
Yadrîning bålgilànishi. 
Àtîm yadrîsi 
Ze
zàryad miqdîri bilàn
õàràktårlànàdi. Bu yerdà 
e
– prîtînning zàryadi, 
Z
– yadrîning
zàryad sîni dåyilib, u yadrîdàgi prîtînlàr sînigà tång và Ìåndå-
låyåv elåmåntlàr dàvriy siståmàsidà kimyoviy elåmåntning tàrtib
ràqàmi bilàn mîs kålàdi.
Yadrî nåytràl àtîm qàndày bålgilànsà, õuddi shundày bålgilà-
nàdi: 
Z
A
X
, bu yerdà 
Õ
– kimyoviy elåmåntning bålgisi, 
Z
–
àtîmning tàrtib ràqàmi (yadrîdàgi prîtînlàr sîni); 
À
– màssà
sîni (yadrîdàgi nuklînlàr sîni). Àtîm elåktr nåytràl bo‘lgàni
uchun hàm yadrîdàgi prîtînlàr sîni àtîmdàgi elåktrînlàr sîni
bilàn tång bo‘làdi.
Izîtîplàr. 
Òàrtib ràqàmi (
Z
) bir õil, låkin màssà sîni (
À
)
turlichà bo‘lgàn elåmåntlàr 
izîtîplàr 
dåyilàdi.
Izîtîplàr yadrîsidàgi nåytrînlàr sîni (
N
= 
A
- 
Z
) bilàn fàrq
qilàdi. Ìàsàlàn, vîdîrîdning (
Z
= 
1) uchtà izîtîpi màvjud: 
1
1
H –
prîtiy (
Z
= 
1, 
N
= 
0), 
1
2
H – dåytåriy (
Z
= 
1, 
N
= 
1), 
1
3
H – tritiy
(
Z
= 
1, 
N
= 
2). Qàlàyning o‘ntà izîtîpi màvjud. Àksàriyat hîllàrdà
izîtîplàr bir õil kimyoviy và qàriyb bir õil fizikàviy õususiyatlàrgà
egà bo‘ladi (bundàn fàqàt vîdîrîd izîtîplàriginà mustàsnî). Chunki
bu õîssàlàr, àsîsàn, elåktrîn qîbiqqa bîg‘liq bo‘lib, izîtîplàr
uchun bir õildir.
Izîbàrlàr. 
Ìàssà sîni (
À
) bir õil, låkin tàrtib ràqàmi (
Z
)
turlichà bo‘lgàn elåmåntlàr 
izîbàrlàr
dåyilàdi. Izîbàrlàr yadrîsidàgi
prîtînlàr sîni (
Z
= 
A
- 
N
) bilàn fàrq qilàdi. Izîbàr yadrîlàrgà
4
10
Be , 
5
10
B , 
6
10
C làr yaõshi misîl bo‘là îlàdi.
Hîzirgi pàytdà tàrtib ràqàmi (
Z
), màssà sîni (
À
) yoki hàr
ikkàlàsi bilàn hàm fàrq qiluvchi 2000 dàn îrtiq yadrî mà’lum.