O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov

Yorug‘likning kvànt gånåràtîrlàri và
ulàrning qo‘llànilishi
Ì à z m u n i : làzår haqida tushuncha; àtîmning màjburiy
nurlànishi; yoqut làzåri; làzårning õîssàlàri; làzårning qo‘llànilishi.
Làzår nimà?
Làzår dåb àtàluvchi îptik kvànt gånåràtîrlàrining
pàydî bo‘lishi fizikà fànining yangi sîhàsi – kvànt elåktrînikàsining
ulkàn yutug‘idir. 
Làzår dågàndà, judà àniq yo‘nàltirilgàn kîgårånt
yoruglik nurining mànbàyi tushunilàdi.
Làzår so‘zining o‘zi inglizchà
«màjburiy tåbrànish nàtijàsidà yorug‘likning kuchàytirilishi»
so‘zlàridagi birinchi hàrflàridàn îlingàn («Light amplification by
stimulated emission of radiation»).
Birinchi kvànt gånåràtîrlàri rus fiziklàri N . B à s î v ,
À . P r î x î r î v và àmårikàlik fizik C h . Ò à u n s tîmînidàn
yaràtilgàn. Bundày gånåràtîrlàrning ish prinsipini tushunish uchun
nurlànish jàràyoni bilàn bàtàfsilrîq tànishàylik.
Àtîmning màjburiy nurlànishi. 
Îldingi màvzulàrdà qàyd etilgà-
nidåk, àtîm àsîsiy hîlàtdà bo‘lgànidà nurlànmàydi và undà chåksiz
uzîq vàqt dàvîmidà turàdi. Àmmî àtîm bîshqà tà’sirlàr (elåktr-
30-§.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

117
màgnit màydîn, bîshqà zàryadlàr) nàtijàsidà uyg‘îngàn hîlàtgà
o‘tishi mumkin. Îdàtdà, àtîm uyg‘îngàn hîlàtdà uzîq bo‘lmày
yanà qàytib àsîsiy holatgà o‘tàdi và bundà enårgåtik sathlàrning
fàrqigà tång enårgiyali fîtîn chiqàràdi. Bundày o‘tish o‘z-o‘zidàn
ro‘y bårgàni uchun chiqàrilàdigàn nurlànish 
spîntàn nurlànish
dåyilàdi và chiqàrilgàn nurlàr kîgårånt bo‘lmàydi. Àmmî
À.Eynshtåynning tà’kidlàshichà, bundày o‘tishlàr nàfàqàt o‘z-
o‘zidàn, bàlki màjburiy hàm bo‘lishi mumkin. Bundày màjburiy
o‘tish uyg‘îngàn àtîm yonidàn o‘tàyotgàn fîtîn tà’siridà ro‘y
bårishi mumkin (55- ràsm).
Nàtijàdà àtîm uyg‘îngàn holatdàn àsîsiy holatgà o‘tishidà
chiqàrilàdigàn fîtîn, bu o‘tishni vujudgà kåltiràdigàn fîtîn bilàn
bir õil bo‘làdi. Bîshqàchà àytgàndà, hàr ikkàlà fîtîn hàm bir õil
chàstîtàgà, hàràkàt yo‘nàlishigà, fàzàgà và qutblànish yo‘nàlishigà
egà bo‘làdi. Rus fizigi V.Fàbrikànt màjburiy nurlànish yordàmidà
yorug‘likni kuchàytirish usulini tàklif qildi. Bu usulning mîhiyatini
tushunish uchun quyidàgi misîlni ko‘ràylik. Àyrim mîddàlàrning
àtîmlàridà shundày uyg‘îngàn holatlàr màvjudki, àtîmlàr bu
holatlàrdà uzîq vàqt dàvîmidà bo‘lishlàri mumkin. Bundày holatlàr
måtàstàbil holatlàr
dåyilàdi. Ìåtàstàbil holatlàr bilàn yoqut kristàli
misîlidà bàtàfsil tànishàylik.