Usmanova N. Yu. Iqtisodiyot va moliyaviy menejment

m
I
YaM
YaM
S
0
1
−
=
bu yerda:
S
– investitsiyalar samaradorligi; 
YaM
0
, Y
A
M
1
– yalpi mahsulot, mos ravishda birlamchi va qo`shimcha 
investitsiyalarda; 
I
m
– qo`shimcha investitsiyalar miqdori. 
b) investitsiyalarning har bir so`miga tannarxning pasayishi: 
(
)
k
I
TN
TN
Q
S
1
0
−
=
bu yerda: 
TN
0
, TN
1
– mahsulot birligi tannarxi, mos ravishda, birlamchi va 
qo`shimcha investitsiyalarda; 
Q 
– qo`shimcha investitsiyalar kiritilgandan keyingi yillik mahsulot 
hajmi, natural o`lchov birligi. 
c) investitsiyalarning har bir so`miga mahsulot ishlab chiqarishdagi mehnat 
xarajatlarini qisqartirish: 
(
)
d
I
M
M
Q
S
1
0
−
=
bu yerda:
M
0
, M
1
– mahsulot birligiga ishlab chiqarishda sarflanuvchi mehnat 
xarajatlari, mos ravishda qo`shimcha investitsiyalar 
kiritilguncha va undan so`ng 
d) investitsiyalarning har bir so`miga foydani oshirish: 

---

237 
(
)
d
I
F
F
Q
S
0
1
−
=
bu yerda: 
F
0
, F
1
– mahsulot birligiga to`g`ri keluvchi foyda, mos ravishda 
qo`shimcha investitsiyalar kiritilguncha va undan so`ng. 
e) investitsiyalarning qoplanish muddati. 
Investitsiyalar samaradorligini keltirilgan formulalar asosida (boshqaruv 
darajasini inobatga olgan holda) aniqlash ishlab chiqarishni rivojlantirishga qancha 
miqdorda investitsiya kiritilgan va uning natijasi qanday degan savolga javob 
beradi, ya`ni u investitsiyalarning mutlaq (absolyut) samaradorligini tavsiflaydi. 
Amaliyotda ko`pincha investitsion qarorlarning turli xil variantlari ko`rib 
chiqilib, ulardan eng maqbulini tanlab olishga harakat qilinadi. Bu maqsadda 
kapital qo`yilmalarning solishtirma iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichlari 
qo`llanib, ular quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
S
i
 + TN + E
m
 

 K 
→
 min 
bu yerda: 
TN
– mahsulot tannarxi; 
K
– kapital qo`yilmalar; 
E
m
– kapital qo`yilmalarning samaradorlik me`yori. 
Agar investitsion qarorlarning bir nechta variantlari ko`rib chiqiladigan 
bo`lsa, keltirilgan xarajatlar eng minimal bo`lgan variant tanlab olinadi. 
Iqtisodiy samardorlikni baholash jarayonida kiritiluvchi investitsiyalarning 
qoplanish muddatini aniqlashning o`ziga xos o`rni bo`lib, u quyidagi formula 
asosida aniqlanadi: 
T
ok
 = K
a
 

 (F
r1
 – F
r0
) 
bu yerda: 
K
– asosiy ishlab chiqarish fondlariga kiritiluvchi kapital qo`yilmalar 
hajmi; 
F
r1
– rejalashtirilayotgan davrning so`nggi yilidagi foyda; 
F
r0
 
– bazis yildagi foyda (rejadan oldingi davrning so`nggi yili). 
Kapital qo`yilmalarning samaradorlik koeffitsienti qoplanish muddatiga 
teskari bo`lgan kattalikdir. U quyidagi formula asosida hisoblanadi: 
E
k
 = (F
r1
 – F
r0
) 

 K
a 

---

238 
Vaqt omili, ayniqsa, investor (buyurtmachi) nuqtai nazaridan kiritilayotgan 
resurslarning haqiqiy samaradorligini ta`minlashda katta ahamiyat kasb etadi. Shu 
sababli qurilish, qayta tiklash va kengaytirish, shuningdek, mavjud ishlab 
chiqarishni zamonaviylashtirish ishlari qanchalik tez bajarilsa, investor va 
pudratchi uchun shunchalik foydali bo`ladi. Qurilgan obyektni muddatidan avval 
foydalanishga topshirishdan olinuvchi qo`shimcha foyda (S
qf
) orqali iqtisodiy 
samara quyidagi formula asosida aniqlanadi: 
E
kf
 = E
m
 

 F (T
sh
 – T
a
) 
bu yerda: 
E
m
– samaradorlikning me`yoriy koeffitsienti;
F
– muddatidan avval foydalanishga topshiriluvchi asosiy fondlar 
qiymati; 
T
sh
– obyektni foydalanishga topshirishning shartnomadagi muddati; 
T
a
– obyektni foydalanishga topshirishning amaldagi muddati. 
Obyektlarni foydalanishga topshirishning shartnomadagi va amaldagi 
muddatlari o`rtasidagi farq mazkur formulada (
T
sh
 – T
a
) yil ulushida aks ettirilishi 
lozim (vaqt ko`rsatkichi). Agar 
T
sh
< T
a
bo`lsa, ya`ni obyektni foydalanishga 
topshirish muddati o`tib ketadigan bo`lsa, investor kutilayotgan foydani olishdan 
mahrum bo`ladi va boshqa chiqimlarga duch kelib, bu narsa hisobiy samaraning 
salbiy bo`lishiga olib keladi. Shu sababli qurilish yoki korxonani qayta tiklash va 
kengaytirish ishlari, obyektlarning sifat ko`rsatkichlariga ta`sir ko`rsatmagan holda 
qanchalik tez amalga oshirilsa, investitsiyalar samaradorligi mos ravishda 
shunchalik yuqori bo`ladi. 
Misol. Mini zavod qurilishining smetaga ko`ra qiymati 14,5 mln. so`mni 
tashkil etadi. Qurilishning me`yoriy muddati – 2,5 yil. Amalda zavodni 2 yilda 
qurib bitkazish mo`ljallanmoqda. Zavodning asosiy fondlari qiymati oshishiga olib 
kelmaydigan xarajatlar qiymati 450 ming so`mga teng. Samaradorlikning me`yoriy 
koeffitsienti – 0,2. 
Zavodni muddatidan oldin qurib bitkazishning iqtisodiy samarasi 
quyidagicha: 
S
m.o
 = 0,2 (14,5 – 0,45) 

 (2,5 – 2) = 1,4 mln.so`m. 

---

239