O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalarini tashkil etish tartibi va 
shakllantirish metodlari. 
Rivojlangan mamlakatlarning ilg’or tajribalariga 
tayanib aytish mumkinki, odatda Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari
quyidagi shartli ikki yo’l orqali tashkil etiladi: 
1. Davlat byudjetiga ajratilishi lozim bo’lgan mablag’lar
hisobidan muhim 
umumjamiyat ahamiyatiga ega bo’lgan muammolarni hal etish uchun ma’lum bir 
xarajatlarni tashkil etish; 
2. Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armasini shaxsiy (o’zlik), maxsus 
ajratma va badal mablag’lari hisobidan shakllantirish. 
Masalan, qator davlatlarda daromadi cheklangan va ijtimoiy himoyaga 
muhtoj aholi qatlamini moliyaviy qo’llab-quvvatlash maqsadida Davlat byudjeti 
ko’magida maxsus ijtimoiy sug’urta fondlari tashkil etilgan. Davlatning 
byudjetdan tashqari jamg’armalarini tashkil etish, muqaddam bizning 
tajribamizda ma’lum bo’lmagan, ammo ishlab chiqarishning rivojlanishi, xizmat 
ko’rsatish ko’lamining kengayishi va moliyaviy siyosatning o’zgarishi natijasida 
paydo bo’ladigan muammolarni maqsadli va manzilli bartaraf etish maqsadida 
amalga oshiriladi. Shunday vaziyat shakllanganda hukumat davlat byudjetdan 
tashqari jamg’armasini tashkil etish uchun maxsus qaror qabul qiladi. Bizda ham 
yuqorida qayd etilgan vaziyatga o’xshash holat vujudga kelishi va mamlakatning 
ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tishi 
munosabati bilan 2004-2009-moliya yillarini o’zida qamrab olgan davlatning 
byudjetdan tashqari Maktab ta’limi jamg’armasi tashkil etilgan edi. 
Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armasi har qanday maqsadli 
xususiyatga ega bo’lib, odatda uning nomida qanday maqsad uchun tashkil 
etilayotganligi aks etadi. Masalan, Pensiya jamg’armasi, Respublika yo’l 
jamg’armasi, Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi va h.k. 
Moliya tizimining boshqa bo’g’inlari kabi Davlatning byudjetdan tashqari 
jamg’armalarini tashkil etishning moddiy manbalari milliy daromad hisoblanadi. 
Bunday jamg’armalarning aksariyat qismi milliy daromadni taqsimlash va qayta 
taqsimlash jarayonida vujudga keladi. 
Amaliyotda milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni orqali Davlatning 
byudjetdan tashqari jamg’armalari daromadini shakllantirishning asosiy usullari 
bo’lib quyidagilar hisoblanadi: 
1.
Maxsus soliqlar, yig’imlar va ajratmalar; 
2.
Davlat byudjeti mablag’lari va zayomlar. 

---

182 
Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari daromadlarini tashkil 
etishning asosiy usuli maxsus soliqlar, yig’imlar va ajratmalar hisoblanadi. Ushbu 
manbalalar hisobidan jamg’armalar daromadlarining 80-90% va hatto 100% ham 
shakllanishi mumkin. 
Davlat byudjeti hisobidan shakllanayotgan mablag’lar amaliyotda qaytarib 
bermaslik sharti bilan dotatsiya va subventsiya ko’rinishida (davlat byudjetidan 
transfertlar shaklida) beriladi. Ayrim hollarda fond daromadlariga turli muddat va 
qiymatda (foizli, foizsiz) bo’lgan zayomlar ham jalb qilinishi mumkin.