Davlat universiteti «O„zbek xalq og„zaki ijodi»

Erkalamalar.
erkalamalar kichkintoylar g’ashlanganda, baqirib- chinqirib 
yig’laganda, betoqatligi oshganda aytilib, kayfiyatning ko’tarinkiligini oshirish 
uchun ijro etiladi. 
O., shugina, shiringina, 
Munchagina, tunchagina 
Kunchagina, shunchagina,
YAshnab turgan kunchagina. 
«YAsha», «Balli», «Ofarin», «Rahmat», kabi erkalovchi, olqishlovchi 
so’zlar ham bolaga quvonch bag’ishlaydi.
Ovutmachoqlar. Onaning bola bilan bo’lgan munosabatlarida juda qadim 
zomonlarlardagi odatlarning izlarini ko’rishimiz mumkin. Bular kishilarning 
tirikchilik shakllari, turli xil an`analari bilan birga, ularning o’z davarida animistik, 
totemistik tushunchalarda bo’lganlig larini tasdiqlaydi. Biz bu tushunchalarni
ba`zi keksalarning harakatlari vaqtida kuzatamiz Masalan: ona bolani beshikka 
belayotganida o’ng qo’li bilan qovuzni tekislab, keyin bolani yotqizayotib, 
shunday so’zlarni aytadi:
egalari kirsin, bobovlari chiqsin. 
Bolani beshikdan echib olayotganda esa: Uyqusi beshikda qolsin.- deydi. 
Diqqatimizni ikki narsa o’ziga jalb qilad; bir- beshikning egasi bola. Bolani 
beshikka belaguncha bu joyda, vaqtincha, boshqa bir narsa egallab turibdi. egasi 
kelganda u joyni bo’shatishi kerak. Ikkinchi: Uyqu bodadan ajrab, beshikda qolishi 
kerak ekan. 
Mahmud Koshg’ariyning nazari xam bu faktni ham chetlab o’tmadi:- 
Isiriqq, isiriq deyilganda «Ey jin, es-hushingni yo’qot.» Deyilgani bo’ladi» deb 
izoh beradi olim. 
Ovutmachoqlarning ma`lum bir turkumi onalarning qilgan harakatlarida 
o’lchovlik vazifalarini ham o’taydi. Masalan6 ona beshikdagi bolani echib olar 
ekan, o’ng bilagidan g’oz ko’tarib, «O’s, O’s,»- deydi, yana chap bilagidan 
ko’tarib, «O’s,....O’s,» deydi.
Ovutmachoqlar yana bolarning tinchlantirish ehtiyojini qondiruvchi 
maqtovlardir. 
Vuy-vuy, shuginani kim urdi, 
Vuy-vuy, shuginaga kim lab burdi. 
Yig’lama oppoqqinam, 
Boshimdagi qalpoqqinam. 
Tez aytishlar va topishmoqlar. Tez aytishlar yoki so’z o’yinlari o’zbek xalq 
og’zaki ijodi turlaridan biri bo’lib, ayrim nutq tovushlarining ko’p qaytarilishi 
yoki tovushlarning so’z va iboralar tarkibida murakkab joylashtishiga 
asoslanadi.Tez aytishlar vositasida bolalar ona’ tilidagi tovush va so’zlarni ravon, 

---

burro, aniq talaffuz etishni, tovushlar ohangdorligini, so’zlarning nozik ma`nolarini 
his va idrok qilish, aniqlash va ilg’ab olishni mashq qiladilar. 
Qishda kishmish pishmasmish, 
Pishsa kishmish qishmasmish.
O’zbek xalq og’zaki ijldida tez aytishlar, so’zo’yinlari qadim zomonlardan 
beri bor. Lutfiy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asaralrida ham so’z 
o’yinlarini uchratishimiz mumkin. A.navoiy tuyuqlari haqida so’z yuritar ekan, 
uning ildizlari xalq poeziyasi janrlaridan kelib chiqishiga ishora qilib., tuyuqlarni- 
«yor-yor», «qo’shiq»lar bilan bir o’ringa qo’yadi. Tajnis va iyhom- ikki va undan 
ko’p ma`noli so’z san`ati deb ta`riflaydi. Aksariyat tez aytishlar talaffuzi bir-
biridan katta farq qildigan fonemalar asosida, jumladan, «SH», «L», «R» 
undoshlari asosida tuzaladilar. Masalan: «Lola arralaydi, Sora allalaydi»
Bu birinchi turkumga kirgan tez aytishlar yordami bilan uch-to’rt yoshga 
kirgan bolalarning «R», «SH» tovushlarini to’g’ri talaffuz qilishi yoki «L»va 
«S»ga almashtirib yuborishi ma`lum bo’ladi. 
Ikkinchi bir turkum tez aytishlar borki, unda bolani ayrim tovushlarni to’g’ri 
talaffuz qilishga o’rgatish bilan birga, bolaning xayolini bir joyga yig’ishga, 
jumlaning mantiqiy urg’o’sini aniqlab olishga jalb qilinadi.
Masalan: Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir bir tup turp. Bir tup tut bir tup 
turpning tomirini turtib turibdi, bir tup turp bir tup tutning tomirini turtib turibdi 
Ko’rinib turibdiki, misoldagi «tut», «turp» so’zlarini to’g’ri talaffuz 
qilishdan tashqari, jumladan to’g’ri takrorlash, tutning va turpning turgan o’rni va 
holatlarini yodda saqlab qolish kerak. 
Tez aytishlar kichik va maktab yoshidagi bolalar nutqida ayrim nutq 
tovushlarni buzib talaffuz etish hollarini tuzatishga, to’g’ri so’zlaydigan bolalarda 
esa adabiy talaffuz normalarini mustahkamlashga yordam beradi. 
Bolaga tish chiqishi bilan bog’liq irimlarda esa «yordamchi» so’zlar bulmay, 
bunda xalq og’zidagi afsonalar aytiladi., ba`zi odatiy ishlar qilinadi: Onalar 
qozonda bug’doy qovurib, chvqoloqning ustidan sochadilar, «chaqaloqning tishlari 
xuddi bug’doydek chiroyli chiqsin deyishadi To’plangan bolalarni bug’doy 
qovurmochi bilan mehmon qilinadi. Ba`zan bu odatni-bug’doy sochilishiyb-
«nasibalik bo’lsin» deb tushuntiradilar. CHorvador joylarda chaqaloqning tishi 
chiqish vaqtida otga mindirib olishadi., «ot tishi chiqadi» deyishadi.Agar qo’yga 
mindirilsa «qo’y tish» chiqar ekan.