Dilnavoz Yusupova

To‘kub ashkini afg‘on qildi xoma.
Ochib og‘zin qilay deb dastbo‘si, 
Muyassar bo‘lmayin bu orzusi.
Bobda «insonlar payg‗ambar belgilab bergan shariat qoidalari asosida yashasalargina 
haqiqiy saodatga erishadilar» degan g‗oya ilgari suriladi.

---

211 
5-bob me‘roj tuni ta‘rifiga bag‗ishlangan bo‗lib, payg‗ambarning Buroq oti 
yordamida Alloh huzuriga yo‗l olishi tasviri beriladi.
Dostonning 6-bobi qalam ta‘rifi hamda ulug‗ salaflar – Nizomiy va Dehlaviylar 
madhini o‗z ichiga oladi.
Hazrat Navoiy Nizomiyni xazinadorga, uning ma‘nolarga to‗la asarlarini xazinalarga 
o‗xshatib ta‘riflaydi. Xusrav Dehlaviyni u yashagan Hindiston bilan bog‗liq holda hindu, 
to‗ti, bulbul, qaqnus, mushk hidli bulutga o‗xshatadi. «Xamsa» yozish an‘anasini kurash 
maydoniga o‗xshatib, o‗zining bugungi kunda nihoyatda mashhur baytlarini yozadi: 
Emas oson bu maydon ichra turmoq, 
Nizomiy panjasig‘a panja urmoq.
Tutaykim qildi o‘z changini ranja, 
Nekim urdi aning changiga panja.
Kerak sher ollida ham sheri jangi, 
Agar sher o‘lmasa, bori palangi.
7-bob «hazrati shayx ul-islomiy mavlono Nuriddin Abdurahmon Jomiy» madhidadir. 
Alisher Navoiy Nizomiy va Dehlaviyni ikkita filga o‗xshatgani holda Jomiyni yuz filga 
o‗xshatadi. So‗z o‗yini vositasida uni XI – XII asrlarda yashagan mashhur so‗fiy Zinda 
piri Jomiyga qiyoslaydi, «fano timsoli», «jahoni begaron» (cheksiz jahon), «olami kubro» 
(ulug‗ olam) deb ataydi. Bob Jomiy qo‗lidan bir jom ichish umidi bilan yakunlanadi: 
Keturgil, soqiy, ul jomi kiromiy 
Ki, tutsun rindlar sarxayli Jomiy.
Chu piri dayr may qildi havola, 
Icharmen gar erur gardun piyola.
Navbatdagi bob dostonning yozilish sababi haqida. Bu bobda shoir dostonni yaratish 
orzusi paydo bo‗lgach, bepoyon dur-u gavharlar dengiziga cho‗mganligini, ya‘ni ko‗p 
mutolaa qilganligini, tinmay o‗ylaganligini aytadi. Dostonni yozishga undagan 

---

212 
sabablardan biri o‗zining muhabbati, bu ishqning alam va iztiroblari ekanligini aytib, u 
tufayli o‗ziga yetishgan azob-u uqubatlarni bayon qiladi. Shunda unga g‗oyibdan nido 
kelib, hotif (g‗oyibdan oq fotiha beruvchi) uni yangi bir asarni yozishga ilhomlantirganini, 
keyin Jomiyning oldiga borganida u ham shoirni duo qilib, bu ishda unga oq yo‗l 
tilaganini yozadi.
9-bob asar rejasini tuzib olgani, turli afsonalar, tarixiy manbalarni ko‗rib chiqqani, 
shu mavzuda yozilgan dostonlarda yo‗l qo‗yilgan xatolarni tuzatib, o‗z g‗oyalarini qay 
tarzda ifoda etmoqni niyat qilgani bayonidadir. Bunda Navoiy yozilajak asari yangi 
bo‗lishi lozimligini, avval shu mavzuda yaratilgan dostonlarni takrorlamaslik kerakligini 
ta‘kidlaydi: 
Ani nazm etki, tarhing toza bo‘lg‘ay, 
Ulusqa mayli beandoza bo‘lg‘ay.
Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xaloyiq, 
Mukarrar aylamak sendin ne loyiq.
Xush ermas el so‘ngincha raxsh surmak, 
Yo‘likim, el yugurmishtur yugurmak.
Dostonning 10-bobi Sulton Husayn Boyqaro ta‘rifiga bag‗ishlangan. Navoiy uni 
sultonlar ichida Shoh G‗oziy, g‗azot maydonida Ali ibn Abu Tolib, shariat rivojida 
payg‗ambar singaridir deb ulug‗laydi va uni adolatli, saxovatli hukmdor sifatida madh 
qiladi.
11-bob shahzoda Badiuzzamon Bahodir madhiga bag‗ishlangan. Navoiy uni «Badi 
ud-dahr-u Doroyi zamon» deb atab, uning ismini kitobot (harf) san‘ati asosida sharhlab 
o‗tadi. Shahzodaning ismi 10 harfdan iborat bo‗lib, Navoiy uning har bir harfiga alohida 
ma‘no yuklaydi.
Navoiy yuqorida dostonni yaratishdan maqsad «ishq, ya‘ni ilohiy ishq dardini 
kuylash» ekanligini aytib o‗tgan edi: