Ishning umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi

Aloqa-munosabat qo‘shimchalari 
muayyan so‘zning nutqdagi boshqa so‘zga 
nisbatan sintaktik munosabatini, aloqasini ko‘rsatuvchi affikslardir. So‘z 
o‘zgartiruvchilar 1) egalik qo‘shimchalari; 2) kelishik qo‘shimchalari; 3) shaxs-son 
(tuslovchi); 4) zamon; 5) mayl; 6) bog‘lama qo‘shimchalaridan iborat. Masalan: 
qishning sovug‘i, she`rni yodladim, bayramdan kelyapman
kabi birikmalar tarkibidagi 
so‘zlar o‘rtasidagi sintaktik aloqa 
-ning, -ni, -dan
kabi kelishik, 
-i
egalik, -di, -yap 
zamon va 
-m, -man
kabi shaxs-son qo‘shimchalari, vositasida yuzaga kelgan. 
U.Tursunov, A.Muxtorov, Sh.Raxmatullayevlarning birgalikda tuzgan “Hozirgi 
o‘zbek adabiy tili” darsligida quyidagicha tasnifni uchratamiz: 
Shakl yasovchi affikslar o‘z xususiyatiga qarab ikki turga bo‘linadi:1) kategorial 
shakl yasovchi affikslar; 2) nokategorial shakl yasovchi affikslar. 
Kategorial shakl yasovchi affikslar so‘zlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq bir butun 
sistemani tashkil qilgan grammatik shakllarni hosil qiladi va ular ma’lum grammatik 

---

54 
katrgoriyalarga, paradigmalarga birlashadi. Jumladan, ot va otlashgan so‘zlarga xos 
grammatik son, egalik va kelishik shakllarini yasovchi affikslar; fe`llarga xos shaxs-
son shakllari, zamon shakllari va u bilan bog‘liq mayl shakllarini yasovchi affikslar 
kategorial shakl yasovchi affikslarga kiradi, – deya ta’kidlab o‘tilgan. 
Notategorial shakl yasovchi affikslar esa grammatik ma’no hosil qila olishi, lekin 
bu affiks shakllar sistemasini – paradigmani tashkil qilolmasligi aytib o‘tiladi va ular 
quyidagilar: Otlarda kichraytirish, erkalash, chegara kabi har xil ma’nolarni 
anglatuvchi shakl yasovchi affikslar: 
-cha, -loq, -choq, -gina, -gacha; uy-cha, bo‘ta-
loq, qo‘zi-choq, kelin-chak, shahar-gacha
kabi. 
1.
Ot, sifat va ravishlarda moyillik 
(-gina: qizgina, yaxshigina, tezgina
), 
sifatlarda belgining kuchsiz ekani kabi ma’nolarni anglatgan shakl yasovchilar 
(-ish, -
(i)mtir: ko‘kish, ko‘kimtir).
2.
Sonlarda donalik, chama, jamlovchi, tartib son turlarini yasovchi affikslar
: -
ta, -cha, -ov, -ala, -(i)nchi: ikki-ta, uch-ov, besh-
tacha, 
to‘rt-inchi 
kabi. 
3.
Fe`llarda harakatning takror, davom, kuchsizlanish kabi miqdor shakllari 
yoki biror vazifani bajarishga moslashgan sifatdosh, ravishdosh va harakat nomi 
shakllari yasovchi affikslar: 
-(i)msira, -(i)nqira, -gila, -gan, -(i)b, -gach, -moq: kul-
imsira, yugur-gila-moq, kel-gan, kel-ib, kel-gach, kel-moq
kabi tasnif qilingan.