|
qo`shib olingandan
keyin o`lkada rus hukumati uchun ikki manfaat, birinchidan
moliyaviy
siyosat nuqtai nazaridan davlat daromadi va ichki ishlab chiqarilgan
mahsulotlar uchun yangi bozor, ikkinchidan, mustamlakachilik nuqtai
nazaridan imperiyani markaziy rayonlaridagi zich aholini joylashtirish
uchun yangi hudud hisoblanadi”. Aslida, Turkiston harbiy strategik
hudud sifatida Angliyaning Sharqqa tomon yurishiga to`sqinlik qilish
uchun Rossiyaga yanada ko`proq kerak edi.
Turkistonni Rossiya tomonidan zabt etilishi – bu amalda ikki
sivilizatsiya to`qnashuvi, xususan o`lkaga yaqindan tanish bo`lmagan
xristian pravoslav oqimini kirib kelishi bilan izohlanadi. Turkistonda
yerli aholi madaniyatidan yiroq, tili, dini, urf-odati, an`analari bir-biriga
yaqin bo`lmagan bosqinchilar hukmronligi boshlandi.
Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishi boshqaruv
tizimini ham metropoliya manfaatlariga bo`ysundirdi. Yangi boshqaruv
asoslari Rossiya manfaatlariga moslashtirilib, mintaqada an`anaviy qaror
topgan boshqaruvni, milliy asosdagi tizimni qo`porib tashlandi.
1865- yil 2- martda Rossiya Senatining Orenburg general-guberna-
torligi tarkibida Orol dengizining Issiqko`lgacha bo`lgan O`rta Osiyo
xonliklari bilan chegaradosh hududlarda Turkiston viloyatini tashkil
qilish to`g’risidagi farmoni e`lon qilindi. O`sha paytda bu hududda 453
ming kishi istiqomat qilar edi. Turkiston viloyati uch bo`limga: o`ng
qanot, markaz va chap qanotga bo`lingan edi.
O`ng qanot: Aralsk (keyinchalik Sirdaryo nomini olgan), 1-fort
keyinchalik Kazalinsk va Perovsk shaharlari,
66
Markaz: Turkiston va Chimkent rayonlari.
Chap qanot: Avliyotepa, Marke va Pishpak shaharlari.
Turkiston viloyatining ma`muriy markazi qilib dastlab Chimkent
shahri belgilandi. Toshkent rasman Rossiya tarkibiga kiritilgunga qadar,
bu shahar Turkiston viloyatining ma`muriy markazi bo`lib turgan.
Rossiya imperiyasiga rasman qo`shib olingandan e`tiboran, Toshkent va
uning atrofi Toshkent rayoni deb atalgan alohida ma`muriy birlikni
tashkil qildi. 1866- yili Turkiston viloyati tarkibida yerlar va Zomin
bo`limlari, O`ratepa va Jizzax rayonlari tashkil qilindi.
1865- yil 2- martda yangi Qo`qon chegarasining qo`mondoni
M.G.Chernyayev idorasida “O`rta Osiyo chegara viloyati to`g’risidagi
Nizom loyihasi” ishlab chiqarildi va mazkur hujjat 1865- yil 6- avgustda
“Turkiston viloyatini boshqarish to`g’risidagi muvaqqat Nizom”
nomi
bilan bosilib chiqdi. Mazkur hujjatga ko`ra Orenburg general-guber-
natorligi tarkibida Orol dengizidan Issiqko`lgacha bo`lgan O`rta Osiyo
xonliklari bilan chegaradosh hududlarda Turkiston viloyati tashkil
qilindi, uning gubernatori qilib M.G.Chernyayev tayinlandi. Hujjatni
asosiy qismi K.P. fon Kaufman tomonidan ishlab chiqildi va ma`muriy
boshqaruv “Harbiy xalq boshqaruvi” deb ataldi. Bu Turkiston viloyatida
harbiy tartiblar asosida ishlab chiqilgan ma`muriy-hududiy boshqaruv
tizimi joriy qilinganligini bildirar edi. Shuning uchun ham Rossiya
imperiyasi bosib olingan hududlarda hukmronligini mustahkamlash
uchun dastlab o`lkada harbiy-strategik inshootlar qurildi. Ular harbiy
harakatlarni tayanchi, qurol-yaroq, harbiy kuch va himoyalanish
maskanlari rolini bajargan. Mustamlaka ma`muriyatini harbiy kuchlari
asosan Toshkent, Samarqand, Farg’ona kabi katta shaharlarda va harbiy
istehkomlarda joylashtirildi.
Turkiston viloyatining ko`chmanchi aholisi urug’lar, bo`limlar va
guruhlarga bo`linardi. Urug’larni urug’boshilar – manaplar, sultonlar va
katta biylar; bo`limlarni – biylar; guruhlarni – to`g’ochlar boshqarar-
dilar. Sulton, manap va biy unvonlari asosan otadan bolaga meros bo`lib
o`tardi. Ammo shunga qaramay, sulton, manap va biylarning o`rniga
saylangan yangi shaxslar mahalliy aholi boshqaruvchisi, rus harbiy
amaldorining tasdig’idan o`tishlari lozim edi.
Turkistonda o`troq aholi uchun qozilik sudlari, ko`chmanchi aholi
uchun esa biylik sudlari xizmat qiladigan bo`ldi. Qozikalon lavozimi
bekor qilinib, barcha qozilarning huquqlari tenglashtirildi. Qozilarni uch
yilda bir marta saylash tartibi joriy qilinib, da`vogarga arizasini ko`rib
67
chiqishlari uchun o`zi ko`proq ishongan qoziga murojaat qilish huquqi
berildi.
Rossiya hukumati o`z tarkibiga mustamlakalarni kiritar ekan eng
avvalo arzon va samarali boshqaruv hamda mustamlaka ekspluatatsiya
tizimini yaratishga kirishdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
