Turkiston-Rossiya o'quv qo'llanma doc

3. Savdo-iqtisodiy munosabatlarda Orenburg shahrining 
tutgan o`rni.
O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo-iqtisodiy 
munosabatlarda Orenburg shahri muhim o`rin tutgan. Zero, Orenburgga 
asos solinishining (1734) muhim omillaridan biri ham Rossiya 
mahsulotlarini O`rta Osiyo xonliklarida sotish va sharq tovarlarini olib 
kelish bo`lgan edi. Dastlab shunday qal`a-shahar qurish g’oyasi 
I.K.Kirillov tomonidan ilgari surilib, 1734- yil 1- iyunida imperatritsa 
Anna Ivanovna (1730-1740) tomonidan qo`llab-quvvatlangan edi. 
I.K.Kirillov tomonidan boshlangan harakat 1737- yildan V.N. Tatishev 
tomonidan davom ettirilgan. Ammo I.K.Kirilov va V.N.Tatishevlar 
tomonidan qilingan sa`y-harakatlar kutilgan natijani bermagan. Chunki 
bunga boshqirdlar tomonidan amalga oshirilayotgan qo`zg’olonlar 
xalaqit bergan. Keyinchalik V.A.Urusov va I.I.Nepmoyevlar Orenburgni 
ma`lum darajada O`rta Osiyo uchun savdo qilish nuqtasiga aylantirdilar. 
1743- yilga kelganda asosan, Orenburgni qurish tugallandi. Endilikda 

---

60 
Orenburgga savdogarlarni jalb qilish kerak edi. Dastlabki taklif 
etilganlar qatoridan tatarlar o`rin olgan edi. Orenburgga qozonlik tatarlar 
taklif etilib, savdo-sotiq ishlari bilan shug’ullanishga imkon yaratilgan 
edi. Qozon tatarlarini Orenburgga joylashuvi O`rta Osiyo bilan savdo-
sotiq munosabatlarini rivojlantirishda muhim turtki bo`lib xizmat qildi. 
Tatarlar orqali o`rta osiyolik savdogarlar Orenburgga kelib joylasha 
boshlaganlar. Rus hukumatining topshirig’i bilan Orenburg ma`muriyati 
o`rta osiyolik savdogarlarga ma`lum bir shart-sharoit va imtiyozlar 
yaratib bera boshlaganlar. 1808- yil 12- maydagi ma`lumotlarga ko`ra, 
Orenburgda o`rta osiyoliklardan 46 oila yashagan. Albatta, ularning 
hammasi savdo bilan shug’ullanmay, balki yirik savdogarlar qo`lida ish 
yurituvchi, etikdo`z, novvoy, cho`pon, kumushdan idishlar yashovchi 
usta bo`lib ham ishlaganlar. 1825- yilga kelganda Orenburgda o`rta 
osiyoliklar 130 oilani tashkil qilgan. Orenburgga joylashgan o`rta 
osiyoliklar tatarlar yordamida Rossiya shaharlarida savdo-sotiq bilan 
shug’ullana boshlaganlar. Chunki 1755- yil 1- dekabrdagi farmonga 
binoan osiyolik savdogarlarga Rossiyada savdo-sotiq bilan shug’ullanish 
ma`n etilgan edi. O`z navbatida Orenburg tatarlari ma`lum bir 
manfaatlar asosida o`rta osiyoliklar tovarlarini Rossiyaning ichki 
shaharlarida sotishga yordam berganlar. 
Yekaterina II hukmronligi (1762-1796) davrida Orenburgdagi 
musulmon aholiga shart-sharoitlar yaratish bo`yicha ayrim chora-
tadbirlar amalga oshirildi. Hatto 1782- yili Orenburg va boshqa janubiy 
guberniyalarda sharq tillarini, xususan arab tilini o`rganishga imkon 
yaratish bo`yicha hukumat qarori qabul qilindi. Orenburg Rossiya uchun 
qozoq juzlarida islomni tarqatishda o`ziga xos markaz bo`lib xizmat 
qilgan. 
O`rta Osiyodan Orenburgga kelganlar o`z urf-odatlari, turmush 
tarzlarini ham olib kelganlar. Ular shuningdek, Orenburgda O`rta Osiyo 
qishloq xo`jalik mahsulotlarini ham yetishtirishga harakat qilganlar. 
Masalan, Buxorodan keltirilgan chigit orqali Orenburgda paxta 
yetishtirishga uringanlar. Ammo Orenburgdagi ob-havo tufayli paxta 
yetishtirish imkoniyati bo`lmagan. Lekin shunga qaramasdan, qovun va 
oshqovoq yetishtirishga erishganlar.
1714-1744- yillari Orenburgda maxsus “Ayirboshlash saroyi” 
qurilib, u yerda O`rta Osiyo va Rossiya savdogarlari o`z tovarlarini 
almashtirish imkoniyatiga ega bo`lganlar. Buxorodan Orenburgga oltin, 
kumush hamda mahalliy tangalar keltirilgan. U paytlarda paxta va shoyi 
matolar kamroq keltirilib, bular mahalliy ehtiyoj uchun ishlatilardi. 

---

61 
O`zaro savdo aloqalari rivojlanishi natijasida, 1754- yil 2- iyunda 
Rossiya imperiyasi Senati qaroriga ko`ra, Orenburgdagi savdo 
aloqalariga yarmarka maqomi berilib, rus va osiyolik savdogarlarga 
yalpi va yakka tartibda savdo qilish imkoniyati berildi.
Rossiyaning savdogarlari bevosita O`rta Osiyo bozorlarida savdo 
qilishga harakat qilganlar. Bunday sa`y-harakatlar Orenburgdagi 
ma`muriyat tomonidan qo`llab-quvvatlangan. Orenburgga I.I.Neplyuyev 
(1742-1757) general-gubernatorlik qilgan davrda O`rta Osiyoga 
tovarlarni jo`natish taqiqlari bekor qilingan. Shu maqsadda, 1749- yili 
I.I.Neplyuyev Xiva va Buxoroga 3 ming rubllik tovarlar bilan karvon 
jo`natgan. Ushbu savdo karvoni o`z tovarlarini sotib, katta foyda bilan 
orqaga qaytgan va Orenburgga 7 pud kumush olib kelgan. Bunday 
natijadan ruhlangan I.I.Neplyuyev yana Xivaga 20 ming rubllik tovar 
bilan savdo karvonini tayyorlagan. Ushbu savdo karvoniga Danila 
Rukavkin boshchilik qilgan. Ammo ushbu savdo karvoniga Xivada 
ishonchsizlik 
bilan 
munosabatda 
bo`lganlar. 
Xiva 
xoni 
rus 
savdogarlarini uzoq vaqtgacha qabul qilmagan. Karvon bilan 
kelganlarni qo`riqchilar ixtiyorida saqlab, erkin savdo-sotiq olib borish-
lariga imkon bermaganlar. Boz ustiga xonning ayonlari tomonidan 6 
ming oltin rubllik tovarlarni tortib olganlar. Karvon boshlig’i 10 oy 
davomida Xivada ushlab turilgan, ammo savdo qilishga ruxsat berilmay, 
hamma tovarlari tortib olingan. Bundan xabar topgan I.I.Neplyuyev 
Orenburgda savdo qilayotgan savdogarlarni garov tariqasida ushlab 
qolgan. Shundan keyin Xiva xoni Rossiya savdogarlari tovarlariga pul 
to`lab, savdogarlarni Orenburgga qo`yib yuborgan. Orenburgga qaytgan 
D.Rukavkin o`zining Xivaga qilgan safari tafsilotlarini yozib, 1776- yili 
nashr ettirgan. D.Rukavkin ushbu safar xotiralarida Orenburg va Xiva 
orasidagi masofa va qal`alar, xonlikka taalluqli qurol-aslaha hamda 
ularning turlari, qaysi tillarga ehtiyoj ko`pligi, Xivada saqlanayotgan rus 
asirlari hamda o`zi bilan 40 yil avval asirga tushganlardan 4 nafarini 
ozod qilib, Orenburgga olib kelganini qayd etgan.
O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo munosabatlarini rivojlan-
tirshdan nafaqat Orenburg guberniyasi ma`muriyati, balki butun rus 
hukumati manfaatdor edi. Ammo shunisi borki, I.I.Neplyuyev 
tomonidan Rossiya va O`rta Osiyo o`rtasidagi savdo munosabatlari 
rivojiga qaratilgan, 10-20 ming rubllik kapitalni o`z ichiga olgan 
kompaniya tuzishga qaratilgan sa`y-harakat tegishli kadrlar tanqisligidan 
kelib chiqib amalga oshmay qolgan. 

---

62 
Rossiya olimlari, davlat arboblari tomonidan O`rta Osiyo hududi, 
iqtisodi, madaniyatiga qiziqish ortib borgan. Yuzlab va minglab yer 
o`lchovchilar va topograflar, kartograf va sayohatchilar, savdogarlar va 
turli xizmatdagi kishilar Sharqiy Yevropa, G’arbiy Sibir va hozirgi 
Qozog’istonning ulkan hududlarida faoliyat olib borganlar. Bu ish 
1600- yilda “Katta chizma” degan nom ostida umumlashtirilib, rus 
noshiri N.I. Novikov tomonidan 1773- yilda chop etilgan edi. Ushbu 
“Katta chizma” kitobi bir muncha noaniq va ibtidoiy bo`lsa-da, hozirgi 
O`rta Osiyo va Qozog’istonning qator yirik geografik ob`ektlarini o`z 
ichiga olgan kartografik tasvirlardan iborat edi. Masalan, 500 km. 
uzunlikdagi Sirdaryoning kartografiyasi berilgan. Xaritada Kaspiy 
(Uvlin) dengizigina emas, balki Orol dengizi (“Ko`k orol”) ham 
berilgan. Shuningdek, Orolbo`yidagi Qoraqum sahrosi borligi qayd 
etilgan. “Katta chizma” kitobini tuzuvchilar Sibir va Astraxandan O`rta 
Osiyoga boruvchi savdo yo`llarini yaxshi bilgan savdogarlardan so`rab-
surishtirib bilib olingan ma`lumotlardan foydalanganlar. 
O`zaro munosabatlardagi savdo-sotiq manfaatlari siyosiy munosa-
batlarda ham o`z aksini topgan edi. Faqatgina XVII asr mobaynida Xiva 
va Buxorodan 16 marta elchilar Moskvaga tashrif buyurgan bo`lsa, rus 
elchilari 9 marotaba O`rta Osiyoda bo`lgan edilar. Odatda elchilar savdo 
karvonlari bilan kelardilar. 
O`zaro diplomatik aloqalar ikki tomondan o`z davrida savdo 
shartnomalarini tuzishga hamda savdo karvonlari o`tadigan yo`llarni har 
qanday taqiqlardan xoli va qaroqchilarsiz bo`lishiga erishish edi. O`rta 
Osiyo va Rossiya o`rtasidagi diplomatik aloqalar doimiy xarakterda 
bo`lmay, imzo-muhrlar qo`yilgandan keyin ham xonlar qachongacha 
ushbu shartnoma foyda keltirsa, o`sha paytgacha kuchga ega bo`lgan. 
XIX asr birinchi yarmiga qadar O`rta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi uzoq 
muddatli shartnomalar bo`lmaganligi o`ziga xos xususiyatlardan biri edi. 
Rossiya hukumati sharq bozoriga ahamiyatni tortishdan maqsad 
o`z oldiga siyosiy maqsadlarni ham qo`ygan edi. Aynan shu maqsadlar 
savdoning 
asosiy 
o`choqlarini mujassam qiluvchi 
mustahkam 
yo`nalishlarni yaratishni ko`zlar edi.