28
viloyat xalqi va boshqa kichik bir gurux kishilariga nisbatan ham «xalq» iborasi qwllanilgan.
Shuning uchun ham ma`lum bir ijtimoiy tuzumda vujudga kelgan etnik uyushmaga «Etnik birlik»
(rus tilida «etnicheskaya obshnost`») swzi ishlatiladi. Etnik birlik «xalq» atamasiga nisbatan ma`no
jihatidan aniq tushunchadir.
Etnik birlik aniq sharoitda, tabiiy tarixiy taraqqiyot jarayonida
vujudga kelgan ijtimoiy
uyushmadir. Fanda etnik birlik bosqichining uch turi mavjud: qabila, elat va millat. Ketmaket
almashib kelgan bu atamalar turli davrlarda vujudga kelgan; ular wz davrlariga xos xususiyatlari
bilan birbirlaridan farq qiladilar.
Qabila — ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik. Qabila a`zolari birbirlari bilan qonqarindoshlik
munosabatida bwlishi hamda urug`larga bwlinishi xususiyatlari bilan keyingi bosqichdagi etnik
birlikdan (elatdan) farq qiladi. Bundan tashqari,
qabilaning wziga xos tili, hududi, qabila
a`zolarining wzaro hamkorlikda bwlishi (masalan, jamoa bwlib ov qilishi, qabila hududini himoya
qilishi, birbirlariga yordam berishi va boshqa), qabila nomining (etnonim) mavjudligi, an`analarini
bilishi va boshqa qabila uyushmasining xususiyatlaridan hisoblangan. Ibtidoiy bosqichning taraqqiy
etgan etnik jamoalarida wzwzini idora qilish, urug`qabila boshliqlaridan tashkil topgan, maslahat
(yig`in) majlisi orqali boshqarilgan. Ular barcha jamoa masalalarini hal qilish, jamoa yig`inlarida
qabila boshliqlarini saylash hamda qator qabilachilik munosabatlarini boshqarganlar.
Uzbeklarning eng qadimiy ajdodlari twg`risida ma`lumotlar juda kam.
Sharq mustabidlari,
ayniqsa, qadimgi Eron, bobil, Ossuriya hukimdorlari wzlarini ulug`lash maqsadida toshga
bittirilgan zafornomalarida bosib olingan va bwysundirilgan elat va xalqlarni tilga olganlar. Shular
ichida wrta osieliklarning qadimiy ajdodlari twg`risida ham ayrim ma`lumotlar mavjud. Ilk ezma
manbalardan qadimgi Yunoniston va Rim mualliflarining asarlarida Orol bwyi va Oks hamda
Yaksart, Movarounnahr va Baktriyada yashagan qabila va elatlar tilga olindi. Masalan antik davr
mualliflaridan
miletlik Gekatey, Strabon, Geradot, Arrian, Ptolomey va Ktesiy, sitsilyalik Diodor,
Pompey Trog, Tatsitlar uz asarlarida sak-massaget qabilalari, xorazmliklar, baktriyaliklar,
parfiyaliklar va swg`diylar twg`risida ayrim ma`lumotlar keltirilgan.
Eramizdan avvalgi II-I
asrlardan boshlab arab istilosigacha Urta Osie xalqlariga tegishli ba`zi axborotlarni Eron
mustabidlari salnomalarida, Xitoy sayehlarining ezuvlarida uchratamiz. Jumladan, qadimgi
Farg`ona va Xorazm aholisi twg`risida eramizdan avvalgi II asrda bu erga kelgan Xitoy elchisi va
sayehi Chjan Tszyanning ma`lumotlari diqqatiga sazovordir.
Arab hukumronligi wrnatilgandan
keyingi davrlvrda ilk wrta asr (IX-XII asrlar) mualliflaridan mashhur
geograf va sayehlar ibn
Xurdodbeh, al-Balxiy, al-Istaxriy, ibn Havqal, Mas`udiy, Equtlar uz saehatnomalarida zamondosh
elatlar twg`risida nisbatan boy ma`lumotlar ezib qoldirganlar. Masalan, Xurosanda yashagan atoqli
geograf olim Abu Zayd Balxiy 60 ga yaqin asarn ezgan. Uning asarlaridagi xaritalardan biri
Buxorodagi somoniylar kutubxonasida saqlangan. Muallif mahalliy elatlar twg`risida ma`lumotlar
beradi. Eronlik geograf va sayeh al-Istaxriy Balxiy bilan Samarkandda uchrashib, uning asarlarini
wrganib yangi ma`lumotlar bilan twldirgan.
X-asrda Balxiy va uning muxlislari butun Sharq xaritografiyasining
samaralarini jam
qilib, yaxlit bir asar shakliga solishgan. Ularning asarlarida er yuzi ta «iqlim» ga bwlingan.
Urta Osiening buyuk mutafakkirlari-ajoyib entsiklopedist olim Muhammad al-
Xorazmiy, faylasuf va musiqashunos Abu Nasr Forobiy, ulug` entsiklopedist olim Abu Rayxon
beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn Sino, gnograf va tarixchi al-Farg`oniy, Abu Sa`d Abdul Karim,
ibn Muhammad Sa`moniy kabilarning asarlarida wzbeklar va boshqa wrta osielik xalqlarning
bevosita ajdodlari, ularning mayshiy turmush va madaniyatining ayrim tomonlari ta`riflangan. Shu
ma`noda tarixiy va etnografik jihatdan nihoyatda muhim manbalardan biri «Dada-Kwrkut» qissasi
ham diqqatga aszovordir.
Xorazmda tug`ilib, Bag`dodda ta`lim olib, mashhur Ma`mun akademiyasi «Bayt al -
hikma» da eng yirik namoyandalardan biri bwlib tanilgan 70 ta olimga xalifa dune atlasini tuzishni
topshirib, unga Muhammad al-Xorezmiy boshliq qilib tayinlangan. Taxminan 840 yili bu topshiriq
bajarilib «Jahon xaritalari» eki «Ma`mun dune xaritasi» nomi bilan mashhur bwlgan.
Dastlabki ilmiy etnografik ma`lumotlar, ayniqsa, ajoyib entsiklopedist mutafakkir olim
Abu Rayxon beruniy asarlarida erqin ifodasini topgan. Ayrim tadqiqotchilarning fikiricha, Urta
29
Osie va Xuroson geografiya tarixini aslida «Beruniyning geografik maktabi» deb atash mumkin.
Etnografiya fani ham asli geografiya bilan enma-en shakillanib kelganligini inobatga olsak, Urta va
Janubiy Osie etnografiyasini ham Beruniy maktabidan boshlasak xato bwlmaydi.
Nazariy va amaliy masalalarni yangi muayyan pog`onaga
kutargan va jahon
Etnografiya fanida uziga xos obruga ega bulgan maktabning paydo bulishi va shakllanishi ajoyib
etnograf va sharqshunos, atoqli olim S.P.Tolstov nomi bilan bevosita bog`liqdir. U etnografiya
fanini jahon ilm sahnasiga kupatrib, uning ham nazariy, ham amaliy jihatdan yagona, izchil, barcha
xalqlarni teng tadqiq qiluvchi tarixiy fan ekanligini tasdiqlash yulida hormay-tolmay xizmat qildi.
S.P.Tolstov etnografiya fanining maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar
madaniyatining milliy va
etnik xususiyatlarini urganadi, «turli tarixiy davrlarda paydo bulgan
qatlamlarini» ochib beradi, deb ta`kidlagan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
