Etnologiya uzb

Xalqlarning kelib chiqish- tarixini (etnogenezini) va shakllanish jarayonini wrganishda 
ijtimoiy fanda «etnos» (yunoncha «xalq») va «etnik birlik» iboralari qwllanildi. Etnos atamasi juda 
keng va tor ma`noda ishlatiladi: masalan dunyo xalqi, Amerika, Rossiya xalqi, Wzbekiston xalqi, 

---

28 
viloyat xalqi va boshqa kichik bir gurux kishilariga nisbatan ham «xalq» iborasi qwllanilgan. 
Shuning uchun ham ma`lum bir ijtimoiy tuzumda vujudga kelgan etnik uyushmaga «Etnik birlik» 
(rus tilida «etnicheskaya obshnost`») swzi ishlatiladi. Etnik birlik «xalq» atamasiga nisbatan ma`no 
jihatidan aniq tushunchadir. 
Etnik birlik aniq sharoitda, tabiiy tarixiy taraqqiyot jarayonida vujudga kelgan ijtimoiy 
uyushmadir. Fanda etnik birlik bosqichining uch turi mavjud: qabila, elat va millat. Ketmaket 
almashib kelgan bu atamalar turli davrlarda vujudga kelgan; ular wz davrlariga xos xususiyatlari 
bilan birbirlaridan farq qiladilar. 
Qabila — ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik. Qabila a`zolari birbirlari bilan qonqarindoshlik 
munosabatida bwlishi hamda urug`larga bwlinishi xususiyatlari bilan keyingi bosqichdagi etnik 
birlikdan (elatdan) farq qiladi. Bundan tashqari, qabilaning wziga xos tili, hududi, qabila 
a`zolarining wzaro hamkorlikda bwlishi (masalan, jamoa bwlib ov qilishi, qabila hududini himoya 
qilishi, birbirlariga yordam berishi va boshqa), qabila nomining (etnonim) mavjudligi, an`analarini 
bilishi va boshqa qabila uyushmasining xususiyatlaridan hisoblangan. Ibtidoiy bosqichning taraqqiy 
etgan etnik jamoalarida wzwzini idora qilish, urug`qabila boshliqlaridan tashkil topgan, maslahat 
(yig`in) majlisi orqali boshqarilgan. Ular barcha jamoa masalalarini hal qilish, jamoa yig`inlarida 
qabila boshliqlarini saylash hamda qator qabilachilik munosabatlarini boshqarganlar. 
Uzbeklarning eng qadimiy ajdodlari twg`risida ma`lumotlar juda kam. Sharq mustabidlari, 
ayniqsa, qadimgi Eron, bobil, Ossuriya hukimdorlari wzlarini ulug`lash maqsadida toshga 
bittirilgan zafornomalarida bosib olingan va bwysundirilgan elat va xalqlarni tilga olganlar. Shular 
ichida wrta osieliklarning qadimiy ajdodlari twg`risida ham ayrim ma`lumotlar mavjud. Ilk ezma 
manbalardan qadimgi Yunoniston va Rim mualliflarining asarlarida Orol bwyi va Oks hamda 
Yaksart, Movarounnahr va Baktriyada yashagan qabila va elatlar tilga olindi. Masalan antik davr 
mualliflaridan miletlik Gekatey, Strabon, Geradot, Arrian, Ptolomey va Ktesiy, sitsilyalik Diodor, 
Pompey Trog, Tatsitlar uz asarlarida sak-massaget qabilalari, xorazmliklar, baktriyaliklar, 
parfiyaliklar va swg`diylar twg`risida ayrim ma`lumotlar keltirilgan. Eramizdan avvalgi II-I 
asrlardan boshlab arab istilosigacha Urta Osie xalqlariga tegishli ba`zi axborotlarni Eron 
mustabidlari salnomalarida, Xitoy sayehlarining ezuvlarida uchratamiz. Jumladan, qadimgi 
Farg`ona va Xorazm aholisi twg`risida eramizdan avvalgi II asrda bu erga kelgan Xitoy elchisi va 
sayehi Chjan Tszyanning ma`lumotlari diqqatiga sazovordir. 
Arab hukumronligi wrnatilgandan 
keyingi davrlvrda ilk wrta asr (IX-XII asrlar) mualliflaridan mashhur geograf va sayehlar ibn 
Xurdodbeh, al-Balxiy, al-Istaxriy, ibn Havqal, Mas`udiy, Equtlar uz saehatnomalarida zamondosh 
elatlar twg`risida nisbatan boy ma`lumotlar ezib qoldirganlar. Masalan, Xurosanda yashagan atoqli 
geograf olim Abu Zayd Balxiy 60 ga yaqin asarn ezgan. Uning asarlaridagi xaritalardan biri 
Buxorodagi somoniylar kutubxonasida saqlangan. Muallif mahalliy elatlar twg`risida ma`lumotlar 
beradi. Eronlik geograf va sayeh al-Istaxriy Balxiy bilan Samarkandda uchrashib, uning asarlarini 
wrganib yangi ma`lumotlar bilan twldirgan.
X-asrda Balxiy va uning muxlislari butun Sharq xaritografiyasining samaralarini jam 
qilib, yaxlit bir asar shakliga solishgan. Ularning asarlarida er yuzi ta «iqlim» ga bwlingan.
Urta Osiening buyuk mutafakkirlari-ajoyib entsiklopedist olim Muhammad al-
Xorazmiy, faylasuf va musiqashunos Abu Nasr Forobiy, ulug` entsiklopedist olim Abu Rayxon 
beruniy va buyuk tabib Abu Ali ibn Sino, gnograf va tarixchi al-Farg`oniy, Abu Sa`d Abdul Karim, 
ibn Muhammad Sa`moniy kabilarning asarlarida wzbeklar va boshqa wrta osielik xalqlarning 
bevosita ajdodlari, ularning mayshiy turmush va madaniyatining ayrim tomonlari ta`riflangan. Shu 
ma`noda tarixiy va etnografik jihatdan nihoyatda muhim manbalardan biri «Dada-Kwrkut» qissasi 
ham diqqatga aszovordir. 
Xorazmda tug`ilib, Bag`dodda ta`lim olib, mashhur Ma`mun akademiyasi «Bayt al -
hikma» da eng yirik namoyandalardan biri bwlib tanilgan 70 ta olimga xalifa dune atlasini tuzishni 
topshirib, unga Muhammad al-Xorezmiy boshliq qilib tayinlangan. Taxminan 840 yili bu topshiriq
bajarilib «Jahon xaritalari» eki «Ma`mun dune xaritasi» nomi bilan mashhur bwlgan. 
Dastlabki ilmiy etnografik ma`lumotlar, ayniqsa, ajoyib entsiklopedist mutafakkir olim 
Abu Rayxon beruniy asarlarida erqin ifodasini topgan. Ayrim tadqiqotchilarning fikiricha, Urta 

---

29 
Osie va Xuroson geografiya tarixini aslida «Beruniyning geografik maktabi» deb atash mumkin. 
Etnografiya fani ham asli geografiya bilan enma-en shakillanib kelganligini inobatga olsak, Urta va 
Janubiy Osie etnografiyasini ham Beruniy maktabidan boshlasak xato bwlmaydi. 
Nazariy va amaliy masalalarni yangi muayyan pog`onaga kutargan va jahon 
Etnografiya fanida uziga xos obruga ega bulgan maktabning paydo bulishi va shakllanishi ajoyib 
etnograf va sharqshunos, atoqli olim S.P.Tolstov nomi bilan bevosita bog`liqdir. U etnografiya 
fanini jahon ilm sahnasiga kupatrib, uning ham nazariy, ham amaliy jihatdan yagona, izchil, barcha 
xalqlarni teng tadqiq qiluvchi tarixiy fan ekanligini tasdiqlash yulida hormay-tolmay xizmat qildi. 
S.P.Tolstov etnografiya fanining maqsadi va vazifalarini belgilab, bu fan xalqlar 
madaniyatining milliy va etnik xususiyatlarini urganadi, «turli tarixiy davrlarda paydo bulgan 
qatlamlarini» ochib beradi, deb ta`kidlagan edi.