Microsoft Word yonilgi mahsulot org doc

Neftni qayta ishlashning kimyoviy usuli 
Haydash usulida juda kam miqdorda (20-30%), sifati past 
(oktan soni 40-50) bo‘lgan benzin olinadi. Neftni haydab olingan 
benzin miqdori xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan ehtiyojlarini 
qondira olmaydi.
Benzin miqdori va sifatini oshirish maqsadida hozirgi vaqtda 
qayta ishlashning ikkinchi usuli - kimyoviy usul qo‘llaniladi. 
Ikkilamchi qayta ishlashda kimyoviy jarayonlar natijasida neft va 
gaz tarkibidagi uglevodorodlarni yuqori harorat va katalizatorlar 
ta’sirida o‘zgartirib, yuqori sifatli benzinlar olinadi. 
Kimyoviy usul 2 xil yo‘nalishdan iborat: 
1) Kreking (Parchalash); 
2) Reforming (Sifatini yaxshilash). 
Kreking 
- neftning yirik molekulali uglevodorodlarini oson 
qaynaydigan maydaroq molekulali uglevodorodlarga parchalash-
dan iboratdir. Uglevodorodlarning 2-7 MPa bosim ostida va 
yuqori haroratda (470°C ÷540°C) parchalashga 
termik kreking 
deyiladi. Uglevodorodlarning yuqori haroratda (450°C ÷ 500°C) 
va past bosim (0,06÷0,14 MPa) ostida va katalizator yordamida 
parchalanishiga 
katalitik kreking 
deyiladi.
Termik krekinglash jarayoni 3 xil bo‘ladi: 
1. Yuqori bosim (20÷70 atm.) ostida termokrekinglash.
Bu usulda 470÷540°C da nisbatan yengil fraksiyalar 
(ligroin)ni qayta ishlab, avtomobil benzinini olish uchun ishla-
tiladi.
22 
2. Neft qoldiqlarini past bosimda termokrekinglash (kokslash, 
ya’ni struktu-ra o‘zgarishi bilan boradigan haydash jarayoni).
 
Bu
 
jarayonda neft qoldiqlaridagi asfaltsmola moddalari qattiq xoldagi 
mahsulot koksda yig‘iladi. Shu bilan birga vodorodga boy bo‘lgan 
gazoyl, benzin va gaz hosil bo‘ladi.
3. Suyuq va gaz shaklidagi neft xomashyolarini piroliz qilish. 
Bu jarayon termokrekingning qattiq rejimda, olib borilishi bo‘lib, 
har xil xomashyodan foydalanish mumkin. Bunda harorat
700÷900
O
C, bosim esa atmosfera bosimiga yaqin bo‘ladi. Bu 
ko‘rsatilgan jarayonlar reaksiya zonasida yuqori haroratni (450°C 
÷1200
O
C gacha) qo‘llash bilan xarakterlanadi. Yuqori harorat 
ta’sirida neft xomashyosi parchalanadi (kreking), hosil bo‘lgan 
uglevodorod molekulalari zichlashadi. 
Тermik kreking benzin tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar 
borligi bilan to‘g‘ri xaydalgan benzindan farq qiladi, hamda oktan 
soni 30-40% (68÷70)ga yuqoriroq bo‘ladi, lekin bu benzinni uzoq 
vaqt saqlab bo‘lmaydi, chunki vaqt o‘tishi bilan undagi 
to‘yinmagan uglevodorodlar oksidlanib smolalar hosil qiladi. 
Katalitik kreking 
jarayonining asosiy vazifasi yuqori sifatli 
(oktan soni yuqori bo‘lgan) benzin olishdir. Katalizatorlar sifatida 
alyumosilikatlar 
ishlatiladi. 
Harorat 
rejimi 
(470÷540
O
C) 
termokrekingnikiga o‘xshash bo‘lib, lekin reaksiya tezligi yuqori 
va olinadigan benzin sifati ham ancha yuqori bo‘ladi. 
Kreking usulida neftdan benzin fraksiyalarining ajratib 
olinishi 50-60% ni tashkil etadi. Katalitik kreking 450-590
O
C 
haroratda va 0,1-0,2 MPa bosimida katalizatorlar (alyumino-
silikatlar va boshqa moddalar) ishtirokida o‘tkaziladi. Bunda 
xomashyoni kreking qurilmasidan bir marta o‘tkazishda 40-50% 
benzin, 30-40% dizel yonilg‘isi va 10-15% gaz fraksiyalari 
olinadi.
Katalitik kreking texnologiyasi termik krekingga nisbatan 
takomillashgan bo‘lib, bunda hosil bo‘lgan to‘yinmagan 
uglevodorodlarning bir qismi to‘yingan ko‘rinishga o‘tadi. Shu 
sababli, bu usulda olingan benzin sifati yuqori bo‘ladi. Тermik 

---

23 
kreking usulida olingan benzinlarni saqlashda turg‘unlik xusu-
siyatini yo‘qotadi va detonatsiyaga chidamliligi pasayadi.
 
1.5-rasm. Katalitik kreking sxemasi:
1-pech, 2-bug‘latgich, 3-katalizatorli bunker, 4-radiator, 5-regenerator,
6-rektifikatsiya kolonnasi, 7-gazoseparator
 
Katalitik kreking yordamida og‘ir neft mahsulotlaridan gazo-
yildan tortib mazutgacha 8-15% miqdorida benzin olish mumkin: 
С
2n
Н
4n+2

C
n
Н
2n+2
+ С
n
Н
2n 
Masalan, 
C
16
H
34

C
8
H
18
+ C
8
H
16 
geksadekan oktan okten 
Katalitik krekingda yuqori sifatli (oktan soni motor usulida 
72÷82) benzin olish imkoniyatini beradi. Katalitik krekingda 
parchalanish reaksiyalari bilan birga izomerlanish reaksiyalari, 
ya’ni normal tuzilgan zanjirli uglevodorodlarning tarmoqlangan 
uglevodorodlarga aylanishi ham kamroq hosil bo‘ladi. Shu 
afzalliklari uchun hozirgi vaqtda asosan katalitik krekingdan 
foydalaniladi. 
24 
Benzin sifatini yaxshilash uchun