1-модул. Maktabgacha ta’limda bolalarni tabiat bilan tanishtirishning nazariy asoslari va tabiat haqida tushuncha

 V. G. Belinskiy 
(1811 —1848) ko‗zga ko‗ringan filosof, tanqidchi, 
publitsist va pedagog. U ba‘zi tarbiyachilarni, mutaxassislarni bola tarbiyasida 
tabiat vositalaridan kam foydalanayotganliklarini qattiq tanqid qildi. 
Bolalarni 
tarbiyalashda 
ularning 
psixofizik 
xususiyatini 
hisobga 
olib 
har 
qaysi 
bola 
taqdiriga 
alohida 
yondoshish 
ke- 
rakligini, 
«bola 
tabiatining 
qonuniyatlarini» 
yaxshi 
bilish 
ksrakligini uqtiradi. 
, 
A. I. Gertsen 
(1812—1870) demokrat, filosof-materialist, yozuvchi, 
pedagog. Uning «Bolalar bilan suhbat», «Tabiatni o‗rganish haqida xat» asarlarida 
bolalarni tarbiyalashda axloqiy, aqliy va jismoniy tarbiyaning roli katta ekanligini 
ta‘kidlab, tabiat vositasidan foydalanishni alohida uqtiradi. 
N. G. Chernishevskiy 
(1828—1889) mutafakkir, yozuvchi, filosof va 
tanqidchi. Uning materialistik qarashlari tarbiya jarayonini to‗g‗ri amalga 
oshishida katta yordam berdi. 
N. A. Dobrolyubov
(1836—1861)adabiy tanqidchi va publitsist, materialist-
filosof, demokrat. U o‗zining demokratik qarashlari asosida tarbiyaning 
|taraqqiyotiga asos soldi. Yoshlarni vatanparvarlik, kattalarga 
hurmat, vatan baxt-saodati uchun hamisha kurashchi bo‗lib tar-
biyalanishlariga da‘vat etdi. 
Rus demokratlarining
 
materialistik qarashlari ilg‗or rus pedagoglarining 
yoshlarni
 
tarbiyalashda tabiatshunoslik
 
metodikasnning ilmiy asosda rivojlanishiga 
katta hissa bo‗lib qo‗shildi. 
A. S. Simonovich
 
(1840—1933)—ijtimoiy-pedagogik harakatning atoqli 
arbobi, yoshlarni tarbiyalashda bog‗cha bilan maktabning aloqasini yaxshilash 
kerakligini
 
olg‗a surgan olim. Shuning
 
uchun ham bolalar bog‗chasini «oila bilan 
maktab o‗rtasidagi bog‗lovchi halqa» deb hisoblab, bog‗cha bolalarini maktabdagi 
o‗qishga tayyorlash kerak, degan edi. 
U bolalarni tabiat bilan tanishtirishda yaratilgan nazariya va praktikani bir-
biri bilan bog‗lab bolalar tarbiyasida foydalanish kerak, deb uqtirdn. 
Uning «bolalar bog‗chasining maktab bilan aloqasi», «Kim tarbiyachi bo‗la 
oladi?» «Vatanshunoslik», «Bolalar bog‗chasi haqida» kabi asarlarida bolalarni 
tarbiyalashda tabiat vositalaridan, tevarak-atrofdagi predmet va buyumlardan 
foydalanish kerakligini eslatib o‗tadi. 

---

A. S. Simonovich ijodining bosh markazida vatanshunoslik, harakatli 
o‗yinlar, gimnastika, hikoya aytib berish, rasm chizish, konstruktsiyalar qurish va 
boshqa ish turlari bo‗yicha namunali metodik qo‗llanmalarni ishlab chiqdi va 
bolalarni shu ruhda tarbiyalashga undadi. 
Ye. N. Vodovozova (1844—1923)bolalarning sevimli yozuvchisi, 
maktabgacha tarbiya pedagogikasini rivojlantirishda munosib hissa qo‗shgan olim. 
Ye. N. Vodovozova maktabgacha tarbiya pedagogikasi sohasida K. D. 
Ushinskiyning fikrlarini davom ettirdi, uni yangi g‗oyalar bilan boyitdi. 
U maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbnyalashda tabiatning o‗ziga 
xos roli borligini, tabiatni kuzatish — bolalarni tabiat bilan tanishtirishning amaliy 
metodlaridan biri ekanligini ko‗rsatib berdi. Tarbiyachilar uni to‗g‗ri tashkil 
etishlari kerakligini pedagogik nuqtai nazardan isbotlab berdi. Ayniqsa bolalarni 
tarbiyalashda ularni kattalar ms‘hnati bilan tanishtirishning ta‘lim-tarbiyaviy 
ahamiyati beqiyos katta ekanligini tasdiqladi. 
Ye. N. Vodovozova faoliyatining markazida aqliy va axloqiy tarbiyaga katta 
o‗rin ajratadi. Aqliy rivojlanish vositasi sifatida tabiat bilan tanishtirishga katta 
e‘tibor berib, u ana shu tanishtirish planiga tevarak-atrofdagi hayot bilan, xalq 
mehnati va turmushi bilan tanishtirishni kirita-di. Uning «Bolalarni aqliy va 
axloqiy tarbiyalash» dsgan asari Rossiyada bolalar bog‗chalarining tarbiyachilarini 
tayyorlashda eng muhim qo‗llanma bo‗lib xizmat qildi. 
_ L. K. Shleger (1863—1942)ko‗zga ko‗ringan pedagog-metodist, 
maktabgacha tarbiya sohasidagi taniqli arbob. 
L. K. Shleger tarbiyachilik faoliyatini Moskvaning ishchilar yashaydigan 
chekka tumanlarida bolalar bog‗chasida bepul ishlashdan boshladi. U o‗sha davrda 
tarbiyada mavjud bo‗lgan Frebel va Montessorilarning didaktik materialini qayta 
ko‗rib chiqdi, bolalarning hayotiy rejasini tarbiyaviy ishning asosiga aylantirdi. Bu 
planda o‗sha vaqtda tarqalgan erkin tarbiya nazariyasiga amal qilib, bolalarga o‗yin 
va mashg‗ulotlar vaqtda to‗la erkinlik berib qo‗yish kerakligini aytdi va o‗zi buni 
tajribalarida sinab ko‗rdi. 
U o‗zining «Yosh bolalar bilan suhbatlar uchun materiallar», «Bolalar 
bog‗chasidagi amaliy ish» nomli asarlarida maktabgacha tarbiya yoshidagn bolalar 
bilan suhbatlar tashkil eshsh metodikasn, bolalarni o‗rganish, individual ish, sszgi 
organlarini rnvojlantirish uchun maxsus mashqlardan foydalanishga doir qimmatli 
maslahatlar berdi. 
U bolalarni tarbiyalashda tabiatdan foydalanish uchun jismoniy ish bilan 
shug‗ullanish kerakligini, jnsmoniy ish jarayonida tabiat elementlari bilan tanishib 
olish mumkinligini olg‗a suradi. U bola tarbiyasida ko‗pincha amaliy ish bilan 
shug‗ullantirish kerakligini aytib, buning asosida tabiat bilap tanishtirishning 
o‗ziga xos metodini ishlab chiqdi. 
U o‗zining «Yosh bolalar bilan suhbatlar uchun materiallar», «Bolalar 
bog‗chasidagi amaliy ish» nomli asarlarida maktabgacha tarbiya yoshidagn bolalar 
bilan suhbatlar tashkil eshsh metodikasn, bolalarni o‗rganish, individual ish, sszgi 
organlarini rnvojlantirish uchun maxsus mashqlardan foydalanishga doir qimmatli 
maslahatlar berdi. 

---

U bolalarni tarbiyalashda tabiatdan foydalanish uchun jismoniy ish bilan 
shug‗ullanish kerakligini, jnsmoniy ish jarayonida tabiat elementlari bilan tanishib 
olish mumkinligini olg‗a suradi. U bola tarbiyasida ko‗pincha amaliy ish bilan 
shug‗ullantirish kerakligini aytib, buning asosida tabiat bilap tanishtirishning 
o‗ziga xos metodini ishlab chiqdi. 
U o‗zining «Yosh bolalar bilan suhbatlar uchun materiallar», «Bolalar 
bog‗chasidagi amaliy ish» nomli asarlarida maktabgacha tarbiya yoshidagn bolalar 
bilan suhbatlar tashkil E1nsh metodikasn, bolalarni o‗rganish, individual ish, sezgi 
organlarini rnvojlantirish uchun maxsus mashqlardan foydalanishga doir qimmatli 
maslahatlar berdi. 
U bolalarni tarbiyalashda tabiatdan foydalanish uchun jismoniy ish bilan 
shug‗ullanish kerakligini, jismoniy ish jarayonida tabiat elementlari bilan tanishib 
olish mumkinligini olg‗a suradi. U bola tarbiyasida ko‗shimcha amaliy ish bilan 
shug‗ullantirish ksrakligiii aytib, buning asosida tabiat bilai tanishtirishning o‗ziga 
xos metodini ishlab chiqdn. 
L. K. Shleger o‗z hayotiy tajribalari asosida «Har bir yosh o‗zining shaxsiy 
hayotiga ega» deydi. Demak, har xil yoshdagi bola bilan tarbiya ishini olib 
borganda hushyor bo‗lib, bolaning fiziologik o‗sishi, psixik xususiyatlarini hisobga 
olish muhim ahamiyatga egadir. 
A. S. Simonovich ijodining bosh markazida vatanshunoslik, harakatli 
o‗yinlar, gimnastika, hikoya aytib berish, rasm chizish, konstruktsiyalar qurish va 
boshqa ish turlari bo‗yicha namunali metodik qo‗llanmalarni ishlab chiqdi va 
bolalarni shu ruhda tarbiyalashga undadi. 
Ye.N.Vodovozova 
(1844—1923)—bolalarning 
sevimli 
yozuvchisi, 
maktabgacha tarbiya pedagogikasini rivojlantirishda munosib hissa qo‗shgan olim. 
Ye. N. Vodovozova maktabgacha tar-biya pedagogikasi sohasida K. D. 
Ushinskiyning fikrlarini davom ettirdi, uni yangi g‗oyalar bilan boyitdi. 
U maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni tarbiyalashda tabi-atnmng‗ 
o‗znga xos roln borligini, tabiatni kuzatish — bolalarni tabiat bilan tanishtirishning 
amaliy metodlaridan biri ekanligini ko‗rsatib bsrdi. Tarbiyachilar uni to‗g‗ri tashkil 
etishlarp kerakligini pedagogik nuqtap nazardan isbotlab berdi. Ayniqsa bolalarni 
tarbiyalashda ularni kattalar meh-nati bilan tanishtirishning ta‘lim-tarbiyaviy 
ahamiyati be-qiyos katta ekanlipshi tasdiqladi. 
Ye. N. Vodovozova faoliyatining markazida aqliy va axloqiy tarbiyaga katta 
o‗rin ajratadi. Aqlin rivojlanish vositasi sifatida tabiat bilan tanishtirishga katta 
e‘tibor be-rib, u ana shu tanishtirish planiga tevarak-atrofdagi hayot bilan, xalq 

---

mehnati va turmushi bilan tanishtirishni kiritadi, Uning «Bolalarni aqliy va axloqiy 
tarbiyalash» dsgan asari Rossiyada bolalar bog‗chalarining tarbiyachilarini tay-
yorlashda eng muhim qo‗llanma bo‗lib xizmat qildi. 
Yo. I. Tixeeva (1867—1943)talantli pedagog-metodist, 
maorifsohasidagi jamoat arbobi. 
Bolalar tarbiyasining jonkuyari Ye. I. Tixseva o‗zining tarbiya sohasidagi 
qarashlari bilan boshqa metodistlardan ajralib turadi. UK.D. Ushinskiyning 
g‗oyalarini jon dilidan qabul qiladi va uni keng targ‗nb qiladi. 
Ye. N. Tixeeva maktabgacha tarbiyada erkin tarbiya iazariyasiga qarshi 
chiqib, bolalarni tarbiyalashda ularning oldida bir maqsad bo‗lishi kerakligini, 
ko‗r-ko‗rona tarbiya berish bolannng shakllanishida salbiy ta‘sir etishinn 
ko‗rsatadi. U bo-lalarni tarbiyalashda tabiat vositalaridan foydalanish ksrakligini 
aytib, shaharlarda tabiat bilan tanishtirish uchun imkoniyatlar yo‗qligidan qattiq 
xafa bo‗ladi. U «shaharlardagn baland imoratlar, tig‗iz ko‗chalar, ba‘zi baland tosh 
uyumlari bolalarni na osmonni, na quyoshni qo‗rolmay dogda» yurishlarini aytib, 
bolalarning shakllanishida tabiatning roli beqiyos katta ekanligini aytadi. Buning 
uchun bolalar yonida, albatta bog‗cha uchastkalari, maydonchalari bo‗lishi 
keraklignni, bolalar bu uchastkada tabiat elementlari bilan tanishishi mumkinligini 
uqtiradi. 
U, ayniqsa ekskursiyalar uyushtirish kerakligini, uning bolalarni tabiat bilan 
tanishtirishdagi rolini alohida qayd etib, shaharlarda buni uyushtirish qiyinligi, 
faqat muzey, vistavkalarga olib borish bilan shug‗ullanishlarini achinish bilan qayd 
etadi. 
Ye. I. Tixeevaning pedagogik faoliyati yanada rivojlandi. U maktabgacha 
tarbiya sistemasida ham barakali ishlab, qimmatli fikr va mulohazalar bildirdi. 
Tarix – insonning barkamollik, taraqqiyot yo‗li. Agar biz o‗tmish 
tariximizga, nazar tashlasak, yashab ijod etgan pedagoglarimiz o‗zlarining ijod 
etgan davrlardayoq bolaning har tomonlama o‗sishida, ma‘naviy ozuqa beradigan 
tabiatning noz-ne‘matlari uning mo‗jizalaridir deb ta‘kidlab o‗tganlar. 
Tarix zarvaraqlarida o‗zlarining o‗chmas, unutilmas nomlarini qoldirgan 
buyuk pedagoglar bola tarbiyasida tabiatning ahamiyati. Uning bola ruhiyatiga 
qanday ta‘sir qilishi haqida ilmiy fikrlarini aytib o‗tgan g‗arb pedagoglaridan: 

---

Ya.A.Komenskiy, J.J.Russo, I.G.Pestolostii va yana bir qancha pedagog 
olimlarning bola tarbiyasida tabiatning tutgan o‗rni haqidagi ilmiy asarlari hozirgi
kungacha o‗z qimmatini yo‗qotmagan. 
Rus pedagoglaridan K.D.Ushinskiyning, "Inson tarbiya predmeti sifatida" 
asarida "Meni pedagogikada var var hisoblasangiz ham, lekin men o‗z hayot 
tajribamda shunday xulosaga keldim. Go‗zal tabiat yosh qalbga shunday katta
tarbiyaviy ta‘sir ko‗rsatadiki, hatto pedagogikaning ta‘siri ham u bilan 
raqobatlashishga ojizdir", -degan edi.