Тупроқ физикаси

37-жадвал 
Тоғ тупроқлари шароитида фаол юзанинг иссиқлик баланси хусусиятлари 
Тупроқ ва қиялик 
экспозицияси 
Радиация баланси 
(R) 
Тупроққа тушадиган 
иссиқлик оқими (Q) 
R га 
нисбатан Q 
қиймати, % 
кал/см
2
 
кун 
бутун 
даврдаги 
йиғиндиси
кал/см
2
 
кун 
бутун 
даврдаги 
йиғиндиси 
Тоғ жигарранг 
карбонатли тупроқ, 
сувайирғич 
248 
37295 
25 
3729 
10 
Тоғ жигарранг 
ишқорсизланган тупроқ, 
қияликнинг шимолий 
экспозицияси
63 
9403 
3 
513 
5,4 
Тўқ тусли бўз тупроқ, 
қўриқ
315 
49381 
21 
3157 
6,4 
Тўқ тусли бўз тупроқ, 
лалми 
315 
49381 
28 
4549 
9,2 
Худди шундай қонуният тупроққа иссиқлик оқимининг тушишида ҳам 
кузатилган. Унинг миқдори тоғ жигарранг тупроқлари шароитида сувайирғичда 
– 25, шимолий қияликда – 3 кал/см
2 
кунни ташкил этади. 
Тупроққа тушаѐтган иссиқлик оқимининг катталиги қўриқ тўқ тусли бўз 
тупроқларда – 21 кал/см
2 
кунни, лалми тўқ тусли бўз тупроқларда эса – 28 
кал/см
2 
кунни ташкил этади. 
Тоғ жигарранг тупроқлари шароитида тупроқларнинг иссиқлик 
оқимининг умумий йиғиндиси сувайирғичда – радиация балансининг умумий 
йиғиндисининг 10 % ини, шимолий қиялик 5,4 % ни ташкил этади. 
Қўриқ тупроқлар шароитида тупроқлар шароитида тупроқ иссиқлик 
оқимининг умумий йиғиндиси радиация балансининг 6,4 % ни, лалми 
тупроқларда эса 9,2 % ни ташкил этади. Шундай қилиб, тоғ жигарранг ва тўқ 
тусли бўз тупроқлар шароитида қиялик экспозициясидан қатъий назар 
радиация балансининг унча кўп бўлмаган қисми тупроқни иситишга 

---

187 
сарфланади. Таъкидлаш жоизки, бўз тупроқлар минтақасининг суғориладиган 
ҳудудларида тупроққа тушаѐтган иссиқлик оқими радиация баланси 
миқдорининг 20-30 % ини, қўриқ ерларда эса 40 % ини ташкил этади. 
Тоғли ҳудудларда текисликка нисбатан тупроққа тушаѐтган иссиқлик 
оқимининг кам миқдорда бўлиши, тоғлардаги тарқалган радиация қийматининг 
кам миқдорда бўлиши ва шунингдек, у ердаги атмосферанинг жуда тиниқлиги 
билан боғлиқдир. 
Иссиқлик балансининг суткалик ўзгаришига қиялик экспозицияси 
сезиларли таъсир кўрсатади (38-жадвал ва 30, 31-расм).