Abulqosimov h. P., Muminov n. G

8.2.1-rasm. Jinoyatchilik iqtisodiyoti asosiy omillarining o‘zaro 
ta’siri
Iqtisodchi-kriminologlar ikkita turlicha to‘siqlarga – miqdor va 
sifat to‘siqlariga duch kelishadi, deb tasavvur qilinadi. Bir tomondan, 
jinoyatlar va jazolashlar iqtisodiy nazariyasida qabul qilingan 
jinoyatchilik va unga ta’sir qiluvchi turli omillar o‘zaro aloqadorligi 
juda soddalashtirilgandek tuyula boshlaydi. Boshqa tomondan, 
jinoyatchilik – bu ijtimoiy hayotning shunday sohasidirki, bu yerda 
madaniylashgan omillar katta ahamiyat kasb etib, zamonaviy 
iqtisodiyot nazariyasi ularni modellashtira olmaydi. 
1. Jinoyatchilik va miqdoriy korrelyatsiyalar. 
Jinoyatchilik iqtisodiyot nazariyasida qabul qilingan asosiy 
omillarni 8.2.1-rasmda ko‘rsatilganidek, tasvirlash mumkin. Bu 
modelda ko‘plab muhim omillar yo‘qqa chiqariladi, belgilangan 
ko‘rsatkichlarning ta’siri esa bir tomonlama emas, balki 
ikkitomonlama bo‘lishi mumkin. Jinoyatchilik iqtisodiyoti uchun 
asosiy hisoblangan jazolash jinoyatchilikni mujassamlashtirishi 
qoidasini ko‘rib chiqamiz. Agar o‘ylab ko‘rilsa, jinoyatlar fosh 
qilinuvchanligi 
va 
jazolash 
og‘irligining o‘sishi bevosita 
jinoyatchilikning kamayishiga olib kelmasligi mumkinligi ham aniq 
Muzokaralar 
og‘irligi 
Jinoyatchilik 
darajasi 
Jinoyatlarning 
fosh qilinishi 
Huquqni muhofaza qilish 
faoliyatiga xarajatlar

---

bo‘ladi
166
. 
Birinchidan, 
davlat 
huquqni 
muhofazalash 
agentliklari 
faoliyatining kuchayishi oddiy fuqarolarning o‘z-o‘zini muhofazalash 
bo‘yicha faoliyatini qisqartirishi kerak. Natijada resurslarning 
xususiydan davlat huquqni muhofaza qilish faoliyatiga qayta 
taqsimlanishi yuz beradi, fuqarolar uchun odatdagi xavfsizlik darajasi 
esa o‘zgarmaydi. 
Ikkinchidan, bog‘lanish samarasi mavjud bo‘ladi: to‘xtatib 
turuvchi tadbirlarning vaqtinchalik yoki mahalliy kuchayishi jinoiy 
faoliyatning boshqa davrlarga yoki boshqa mintaqalarga qo‘chib 
o‘tishiga olib keladi. Shuningdek, masalan, rivojlangan 
mamlakatlarda bank faoliyati ustidan nazoratning kuchayishi 
“uchinchi dunyo” da (masalan, Karib dengizi orollarida) offshor 
zonalarning shakllanishiga olib keldi, bu yerda bank qo‘yilmalarining 
harakati ustidan nazorat amalda mavjud emas, bu esa “iflos pullar”ni 
to‘siqlarsiz yuvish imkonini beradi.
Uchinchidan, ko‘plab jinoyatchilar (eng avvalo, narkomanlar ) 
har qanday narxdan ma’lum daromad olishni ko‘zlaydilar. Agar 
ko‘rilgan xavfsizlik qo‘shimcha choralari natijasida jinoyat bir 
turidan ularning o‘rtacha daromadi (masalan, kishilar naqd pullarni 
kredit kartochkalari bilan almashtirgan holda ularni o‘zi bilan olib 
yurishni to‘xtatsalar) kamaysa, u holda boshqa jinoyatlarni ko‘proq 
sodir etadilar (masalan, ko‘pincha mayda do‘konlarni o‘maradilar 
yoki kvartiralarni buzadilar). 
To‘rtinchidan, ratsional jinoyatchi fosh qilinish to‘g‘risidagi real 
ma’lumotlarni emas, balki unga qulay bo‘lgan axborotlarnigina 
hisobga oladi. Agar fosh qilinuvchanlikning oshishi qoidabuzarlar 
tomonidan sezilmay qolsa, u holda mazkur to‘xtatib turish samarasi 
nolga teng bo‘ladi. Bunday vaziyatda ommaviy axborot 
vositalarining ishi politsiya faoliyatining haqiqiy muvaffaqiyatlariga 
qaramasdan, o‘z holicha jinoyatchilikni kamaytirishi (agar 
jinoyatchilik 
bilan 
kurashdagi 
muvaffaqiyatlar 
to‘g‘risidagi 
axborotlar tarqatilsa) yoki aksincha, uni oshirishi mumkin. 
166
Cameron S. The Economics of Crime Deterrence: A Survey of Theory and 
Evidence // KYKLOS. 1988. Vol. 41. Fasc. 2. P. 301-323. 

---

Beshinchidan, kishilarda qimmatli me’yor va qoidalar yoshlik 
chog‘larida shakllanishini, keyinchalik esa odatda o‘zgarmasligini 
hisobga olish zarur. Agar qonunlargi rioya qilinadigan muhitda 
tarbiyalangan oddiy fuqaro jinoyat sodir etish imkoniyatiga ega bo‘lsa 
ham, hattoki, uni ushlab olmasliklariga to‘liq ishonsada, bunday 
qilmaydi: ruhiy xarajatlar uni huquqbuzarlik foydasini past 
baholashga majbur qiladi. Bunda mazkur vaqtda sodir etilgan aniq 
jinoyat uchun jazolash ehtimoli potensial jinoyatchi xatti – 
harakatlariga ta’sir etuvchi omillar qatoridan umuman, istisno 
qilinishi mumkin. 
Kriminologik omillar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqliklar 
shunga olib keladiki, jinoyatchilik va jazolar iqtisodiyot nazariyasi 
tavsiyalaridan katta ehtiyotkorlik bilan foydalanishga to‘g‘ri keladi.