R = (1-p)xS + p x (S-D) = S-pxD,
Bu yerda
R
– buzib o‘g‘rilik qiluvchining daromadi (return);
r
- o‘g‘ri ushlanishi va jazolanishi mumkinligi ehtimoli
(probability);
S
- o‘g‘irlangan narsalar hajmi (stolen);
D
- buzib o‘g‘rilik qiluvchining jazolanishi natijasida
ko‘riladigan yo‘qotishlarning puldagi (dollar) miqdori.
Bu formula universal ahamiyatga ega va shaxsiy manfaatga
qaratilgan jinoiy faoliyatning istalgan turlaridan – soliqlardan bo‘yin
tovlash, banklarni o‘marish, kidneping, narkosavdo va h.k. lardan
daromadlilikni hisoblash uchun foydalanilishi mumkin ekanligini
qayd etamiz.
O‘zgaruvchilarni aniq hisoblashda jazolanish (
D
) natijasidagi
yo‘qotishlarni to‘g‘ri hisoblash asosiysi hisoblanadi. Agar jarimaga
hukm qilinsa, u holda huquqbuzarning yo‘qotishlarini baholash juda
yengil kechadi. Qamoqxona jazosiga hukm qilingan jinoyatchi
yo‘qotishlarini to‘g‘ri hisoblash qiyin. Bunday vaziyatda baholash
muqobil xarajatlar usuli bo‘yicha amalga oshirilishi kerak: potensial
mumkin bo‘lgan legal ish haqlarining o‘rtacha darajasi olinib (uni
jinoyatchi hukm qilinish o‘rtacha muddatlari davomida olishi
mumkin), u ozodlikda bo‘lgandagi miqdordan hukm qilingandagi
o‘rtacha daromad miqdori (ya’ni bir hukm qilinganga qamoqxona
ma’muriyati o‘rtacha xarajatlari) chegirib tashlanadi.
M.Sesnovitsning hisob-kitoblari quyidagi natijani berdi:
jinoyatchilikdan sof qaytim o‘rtacha miqdori taxminan 120 dollarni
tashkil etadi: tajovuzkorona o‘g‘irlik uchun jazolanish ehtimoli –
taxminan 6%; o‘rtacha 40 oylik qamoqxona hukmidan kutilayotgan
yo‘qotishlar - taxminan 5300 dollar; demak, buzib o‘g‘rilik
qiluvchining kutilayotgan daromadi taxminan 200 dollarni tashkil
etadi. Boshqacha aytganda, jinoyatchining o‘rtacha kutilayotgan sof
daromadi manfiy miqdor bo‘lib chiqadi. Bu qonuniyat amalda barcha
turdagi huquqbuzarliklarda namoyon bo‘ladi. Biletsiz yurishni
yoqtiradigan har bir kishi kontrolyorni uchratish ehtimoliga va jarima
miqdori muntazam biletsiz yurish zararli bo‘ladigan miqdorda
bo‘lishi ehtimoliga ertami-kechmi ishonch hosil qiladi
163
Agar jinoyatchining o‘rtacha kutilayotgan daromadi noldan
kichik bo‘lsa, jinoyatchi ratsionalligini tasdiqlash mumkin bo‘ladimi?
Mumkin! Hozirgi zamon iqtisodiyot nazariyasida risk iqtisodiyoti
maxsus bo‘limi mavjud. Iqtisodchilar ratsional xo‘jalik xatti-
harakatlarining uchta har xil turlarini ajratadilar: riskka moyillik,
riskka betaraf munosabat va riskdan qochish. Jinoyatchilarning fe’l-
atvori - bu riskka moyillar fe’l-atvoridir, demak, jinoyatchilikka riskli
biznes turi sifatida qarash mumkin. Legal iqtisodiyotda birjadagi
ko‘plab o‘yinchilar, ko‘ngilochar (azart) o‘yinlar ishqibozlari, ayrim
tadbirkor-novatorlar o‘zini shu tariqa tutadilar. Qandaydir faoliyat
turi (shu jumladan, jinoiy) qanchalik riskli hisoblansa, risk
ishqibozlari o‘rtacha real daromadlari shunchalik past bo‘ladi. Shu
sababli jinoyatchilar daromadlari ular legal iqtisodiy faoliyat bilan
shug‘ullanib, olishlari mumkin bo‘lgan ish haqidan odatda past
bo‘ladi.
Agar M.Sesnovits tomonidan namoyish etilgan yondoshuvni
umumiyroq ko‘rinishda tasavvur qilsak, u holda jinoyatchilarning
fe’l-atvori kutilayotgan foydalilikni maksimallashtirish sifatida
namoyon bo‘ladi. G. Bekker huquqbuzarliklarni amalga oshirishdan
kutilayotgan foydalilikni quyidagi formula orqali ifodalagan:
163
Kutilayotgan daromadni hisoblash formulasidan foydalanib, kontrolyor
qanchalik tezlikda biletlarni tekshirib qolishi mumkinligini hisoblash oson, “quyon”
bo‘lib yo‘lda yurish foydasiz: agar masalan, avtobusdagi bilet 5 rubl, biletsiz yurish
jarimasi – 100 rub. bo‘lsa, u holda jarimaga tortilish ehtimoli 5% ga oshishi zarur, ya’ni
kontrolyor kamida har bir 20 – avtobusni tekshirishi zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |