Maktabgacha yoshdagi

Bolani jinsiy identifikatsiyasida kattalarning tutgan o‘rni. 
Bolani o‘z mohiyatini tushunishida uning kattalar bilan aloqasi 
katta ahamiyatga ega. Bu aloqa unda buyumlar dunyosiga, barcha 
tirik mavjudodlarga, odamlarga va o‘ziga bo‘lgan ma’lum muno-
sabatga qaratiladi. Kattalar bola uchun o‘zi haqidagi ma’lumot 
manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ular bolaga o‘zini qaysi jinsga man-
subligini aniqlashda ham yordam beradilar.
Ilk yoshning oxirlarida bola o‘z jinsini tushunadi, lekin hali 
«o‘g‘il» yoki «qiz bola» so‘zlari qanday ma’noga ega ekanligini 
bilmaydi. Kattalar ongli yoki ongsiz ravishda, bolaga hamma 
qabul qilgan andaza tarzida o‘g‘il yoki qiz bola nima ekan-
ligini tushuntiradilar. O‘g‘il bolalarga jahlni ko‘proq namoyon 
qi lishga ruxsat beradilar, faollikni va tashabbuskorlikni qo‘llab-
quvvatlaydilar, qiz bolalardan samimiylik, emotsionallik va 
ta’sirchanlikni kutadilar. Bolada o‘z jinsining ahamiyati haqi-
dagi tushuncha asosan oilada hosil qilinadi. Har bir ota-ona o‘z 
jinsining xususiyatlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Ma-
salan, samimiylik, ta’sirchanlik va emotsionallik ayollarga xos 

---

387
fazilat; jasurlik, qat’iyatlilik, dadillik erkaklar ega bo‘lgan fa-
zilatlardir.
Xalqlar madaniyatida bola tarbiyalashda qo‘llaniladigan mus-
tahkam qoliplar mavjud. Kichkina bolaga: «Yig‘lama. Qiz bola-
mas, o‘g‘il bolasan» deyishadi. Shundan keyin bola ko‘z yosh 
to‘kmaslikni o‘rganadi. Qizlarga: «Urishma, devor, daraxtlarga 
chiqma. Sen qiz bolasan» deb o‘rgatishadi. O‘yinqaroq qiz o‘zini 
tiyishiga to‘g‘ri keladi, nima qilsa ham qiz bolada! Jinsga qarab 
xulq-atvor qoidalarini belgilash shundan boshlanadi.
Bevosita erkak va ayollar xulq-atvorini kuzatish orqali, va 
shuningdek, san’at orqali bola psixologiyasiga ayol va erkakning 
yurish-turish tarzi singib boradi. Birinchi navbatda bola ayol va 
erkaklarning kiyimida va o‘zini tutishida tashqi farqni aniqlaydi. 
Insonning shaxsiy xususiyatlarini bola ba’zida ma’lum jins xisla-
ti deb qabul qiladi. Masalan, kuzatishlarda besh yoshli o‘g‘il bo-
la tanish bo‘lgan yosh erkak kishiga taqlid qila boshlaydi, bola-
ning bunga g‘oyatda berilganini ko‘rgan erkak kishi hazillashib: 
«Haqiqiy erkak, mana bunday qilishi kerak» deb chaqqonlik bilan 
va ko‘z zo‘rg‘a ilg‘aydigan harakat bilan boshini orqaga tashlay-
di. Haqiqiy erkakni bunday fazilatidan hayratlangan bola boshini 
uzluksiz orqaga tashlaydigan bo‘ladi.
Bola barcha narsaga taqlid qiladi: atrofdagilarga foyda keltira-
digan axloq qoidalari turlariga, kattalar uchun andaza bo‘lib qol-
gan ijtimoiy zararli odatlarga (so‘kishlar, chekish va boshqalar). 
Bola hali bu «botirlik ramzlaridan» amalda foydalanmasada, ular-
ni o‘yin mundarijasiga kiritadi.