Toshkent moliya instituti "dinshunoslik" fanidan

«U o‘zi qiladigan biror narsa haqida javobgar emas, balki ular 
(Allohning oldida bandalar) javobgardirlar» 
(Anbiyo, 23), deyiladi. 
SHuningdek, Alloh qiyomatgacha nima bo‘lishini ham biladi. Agar ularni bilmasa, Uning 
komil sifati nuqsonli bo‘lib qoladi. Mazkur ilohiy ilm «qazoi-qadar» deb ataladi. 
Qazo – Allohning hamma narsalarning kelajakda qandoq bo‘lishini azaldan bilishi. Qadar 
esa, o‘sha narsalarning Allohning azaliy ilmiga muvofiq ravishda vujudga kelishiga aytiladi. 
Bunda johil kishilar o‘ylaganidek, Alloh tomonidan bandani majbur qilish yo‘q. Balki, 
Alloh taolo tomonidan banda nima qilishini oldindan bilish bor. CHunki Allohning ilmi chegara 
bilmasdir. 
Ko‘pchilik odamlar qazo va qadarni Alloh tomonidan O‘zi takdir qilib qo‘ygan ishlarga 
bandani qahr bilan majbur qilish, deb hisoblaydilar. Ularning bu fikrlari noto‘g‘ridir. Qazo va 
qadarning ma’nosi, bandalarning kelajakda bo‘ladigan ishlarini Alloh tomonidan muqaddam 
bilib turilishidir. Qazo va qararni noto‘g‘ri tushunish oqibatida qadariy, jabariy va boshqa 
oqimlar kelib chiqqan.
7.
O‘lgandan keyin qayta tirilishga ishonish ham imon shartlaridan biridir. Qiyomat 
kuni bo‘lganda, barcha insonlar qayta tirilib, mahshargohga yig‘iladilar. U kunda yaxshi 

---

ishlarning mukofoti (jannat), yomon ishlarning jazosi (do‘zax) beriladi. Barcha ishlar Xudoning 
huzurida ko‘riladi. Banda amallari hisob-kitob qilinadi. Har bir kishining qilgan ishlari kitobi – 
nomai a’moli o‘qiladi. YAxshi amallar va yomon ishlar hammasi o‘lchanadi.
Bu borada Qur’on oyatlari va hadislarda misollar ko‘p. Masalan, 
«Ular: «Holimizga 
voy! Kim bizlarni uxlayotgan joyimizdan uyg‘otdi?» – deganlarida, (ularga aytilur): 
«Mana shu Rahmon va’da qilgan va payg‘ambarlar so‘zlagan rost narsa (qiyomat)dir» 
(Yasin, 52). 
Qiyomat tik turish ma’nosini bildiradi. O‘sha kunda hamma qabridan tik turib tirilishiga 
shu nom berilgan. Qiyomat – hisob kuni, oxirat kuni, mahshar kuni kabi bir qancha nomlar bilan 
ham yuritiladi. Qiyomat masalasi qachon bo‘lishi masalasi qadimdan dolzarb masala bo‘lib 
kelgan. Islom ta’limoti bo‘yicha uning qachon bo‘lishini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. 
Hatto payg‘ambar va farishtalar ham. Faqat uning alomlatlari bildirilgan. 
Islom ta’limotiga ko‘ra qiyomatda insonlar savol-javobdan o‘tadigan joy – mahsharga 
yig‘iladilar. Mahsharda savol-javobdan keyin insonlarga do‘zax ustidagi sitor nomli ko‘prikdan 
o‘tishlari aytiladi. 
Qiyomatdan o‘tgan inson jannat (bog‘, bo‘ston) yoki do‘zaxdagi joyiga boradi. Alloh 
jannatni ham, do‘zaxni ham yaratib qo‘ygan. Ular inson etib boradigan so‘ngi manzil 
hisoblanadi. 
Diniy aqida bo‘yicha, jannat imon keltirgan, taqvodor, yaxshi insonlar uchun tayyorlab 
qo‘yilgan. Ular u erda rohat va farog‘atda yashaydilar. Qiyinchilik, kasal, qarilik va o‘lim yo‘q. 
Istagan narslari muhayyo bo‘ladi. Bularning barchasi bu dunyoda qilib o‘tgan amallari tufayli 
beriladi. U erdagi narsalar tugamaydi, insonlarga man qilib qo‘yilmaydi. Jannatdagi eng oliy 
ne’mat, bu Allohning diydorini ko‘rishlik hisoblanadi. 
Do‘zax esa, jannatning aksi kofir, munofiq va gunohkor – diniy talablarni bajarmaganlar 
uchun tayyorlab qo‘yilgan va ularga turli azob-uqubat beriladigan jazolash joyi. U erda azob 
uchun olov, qaynab turgan buloq bo‘ladi. Eydigan va ichadigan narsalari ham ularni azoblash 
uchun bo‘ladi. Do‘zax ham abadiy qoluvchi hisoblanadi. Ulardagi azoblar engillatilmas va 
vaqtinchalik bo‘lmaydi. U bir necha tabaqa chuqurlikdan iborat, gunohlari darajasiga qarab 
jazolanadilar.
Jannatdagi rohatlar va do‘zaxdagi uqubatlar ham jasad va ham ruh uchun bo‘ladi. 
Qiyomat, jannat va do‘zaxning vasfi haqida Qur’onning ko‘p oyatlarida ma’lumotlar berilgan.