“ пул ва банклар

В йўл: Кучли фискал дизбаланс. Давлат харажатларини 
молиялаштириши ривожланаётган мамлакатларни молиявий инқироз томон 
этаклаши мумкин. 2001-2002- йилдаАргентинада содир бўлган молиявий 
инқироз айнан шу турга хос бўлиб, жумладан, 1998- йилда Россияда, 1999 -
йилда Экуадорда, 2001 -йилда Туркияда юзага молиявий инқирозлар айнан шу 
турдаги инқирознинг баъзи элементларини акс эттиради.
Машҳур 
банк 
ўғриси 
Виллиэ 
Суттондан 
нима 
сабабдан 
банкларнингўмарганлиги сўралганда, у шундай жаовб берган: “Чунки бу эрда 
пул бор”. Ривожланаётган давлатларнинг ҳукуматлари айнан шундай 
қарашга эгадирлар. Қачонки улар йирик фискал дизбалансга юз тутишса ва 
ўзларининг қарзларини қоплай олишмаса, хукумат банкларни двалат қарзини 
сотиб олишга алдашади ёки мажбурлашади. Хукуматнингушбу қарзларни 
қайта тўлай олиш қобилиятига ишончини йўқотган инвесторлар 
облигацияларни сотиб юборишади. Натижада облигацияларнинг нархи 
тушиб кетади. Ушбу қарзларни ушлаб турган банклар балансининг актив 
қисмида катта ўра ҳосил бўлиши натижасида активларнинг соф қиймати 
тушиб кетади. Капитал хажмини камайиши ушбу институтларнинг 
кредит ресурсларини пасайишига олиб келиши оқибатида кредитлаш ҳажми 
тушади. Ушбу ҳолат янада ёмонроқ бўлиши, яъни банк капиталининг 
пасайиши саросимани келтириб чиқариши натижасида кўплаб банклар бир 
вақтда банкротликка учраши мумкин. Кучли фискал дизбаланснинг банк 

---

тизими кучсизланишига олиб келиши натижасида танловнинг ёмонлашиши 
ва психологик риск муаммосига олиб келади.
Қўшимча омиллар. Молиявий инқирознинг биринчи босқичида бошқа 
омиллар ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Масалан, баъзи молиявий инқирозларда 
(масалан Мексика инқирози) қўшимча юзага келтирувчи омил сифатида 
хорижий давлатларнинг фоиз ставкаларини ошиши, дарвоқе АҚШда 
қаттиқ монетар сиёсатнинг амалга оширилиши хизмат қилгандир.Фоиз 
ставкаларнинг кўтарилиши юқори рискка эга фирмаланинг баланд фоиз 
ставкаларда тўловларни амалга оширишига олиб келади. Ёмонлашган 
танлов муаммоси янада мураккаблашади. Жумладан, юқори фоиз ставкалар 
фирмаларнинг пул оқимини қисқартириб, уларни ассиметрик муаммо 
чуқурлашган ташқи капитал бозорлардан фондларни излашга мажбур 
қилади.Хорижий мамлакатларда фоиз ставкаларнинг ошиши ички фоиз 
ставкаларнинг кўтарилишига олиб келади. Натижада танловнинг 
ёмонлашиши ва психологик риск муаммосини чурурлаштиради 
Активлар 
бозори 
ривожланаётган 
давлатларда 
ривожланган 
давлатлар сингари йирик бўлмаганлиги боис, молиявий инқироз шароитида 
паст ўринга эгадир. Қимматли қоғозлар бозорида активларнинг нархи 
тушиши, шубҳасиз, фирмаларнинг соф қийматини пасайтиради ва 
танловнинг ёмонлашуви муаммосини чуқурлаштиради. Фирмаларнинг соф 
қийматини тушиб кетиши қарз берувчилар учун йўқотишлар ўрнини қоплаш 
учун таъминотнинг пастлигива юқори психологик рискни муаммосини юзага 
келтиради. Фирмаларнинг эгалари инқироздан олдин шуғулланган рискли 
фаолиятини чеклашганида кўрилиши мумкин бўлган зарар ҳам камроқ бўлар 
эди. Активлар нархининг тушиши бевосита танловнинг ёмонлашиши ва 
психологик риск муаммосини ёмонлаштиради ва активларнинг хисобдан 
чиқарилишибанкларнинг баланси ҳолатини билвосита ёмонлашишигаолиб 
келади.
Ривожланган давлатларда бўлгани каби ривожланаётган давлат 
иқтисодийтушкунлик ҳолатига тушиб қолган бўлса ёки йирик фирмалар 
банкротликка учраса, одамларда инвестицион лойиҳалардан оладиган 
даромадлар тўғрисида шубҳалар пайдо бўлади. Ривожланаётган 
давлатларда сезиларли нобарқарор сиёсий тизимнинг мавжудлиги 
ноаниқликларнинг яна бир манбаси ҳисобланади. Ноаниқликлар ошиб борса, 
қарз берувчилар учун яхши ва ёмон кредит рискини ажратиб олиш ва пул 
қарз берган фирмаларнинг фаолиятини мониторинг қилиш жуда 
қийинлашади. Бу ҳолат янада танловнинг қийнлашиши ва психологик риск 
муаммосини чуқурлашишига олиб келади.
Иккинчи босқич. Валюта инқирози.