8.2. K IM Y O V IY T O PISH M O Q LA R JA V O B L A R I
5.1. 375 " С haroratgacha q izd in lg an m is sim i oksidlanib, qora rangli
CuO ni hosil qiladi. 375 °C dan yuqori haroratda qizil tusli C u ,0
hosil b o iad i.
5.2.1871 -yilda D. I. M endeleyev kashf etilmagan elementni “ ekabor” deb
nomlab, uning xossalarmi o ld indanaytganva 1879-yilda bu elem ent
N ilson tarafidan k a sh f etilib, S kandinaviya yarim oroli sharafiga
“ skandiy” deb atalgan.
5.3. N am joydatem irbuyum larzanglaydi,ya’ni korroayalanadi Q o‘ng'ir
d o g \ tem irning havo kislorodi va suv ta ’sirida hosil qilgan F e ,0 ,*
n H ,0 yoki Fe(O H )3 birikm asidan iborat.
5.4. M etallar qizdirilganda oksidlanib, havo kislorodi bilan b o g ‘lanadi
vam assasi ortadi.
175
5.5. Lom onosov o ‘ zining tajribalaridatarozini q o 'lla b “ m oddalarm as-
sasining saqlanishi qonunm i” kashf qildi
5 6. Bu kim yoviy reaksiya quyidagicha tenglamaga ega bo‘ladi:
2M e + 0 ; = 2 M e 0
Ikki mol M eO 80g m assaga ega b o ‘lsa, bir m oll 40 g b o ‘ladi. De-
mak, m etalining msbiy atom massasi: 40-16 = 24 gateng. B um agniy
m etalig ato ‘gri keladi
5.7 Fosforning allotropik shakl o ‘zgarishlaridan bin qizil fosfordir. U
yonganda oq tutun fasfor(V )-oksid P , 0 5 hosil b o ‘ladi. U suvda erib
ortofosfat kislota H 3P 0 4 hosil qiladi.
5.8. Sariq rangli m oddakukuni, bu oltingugurt. U yonganda oltingugurt
(IV )-oksid SO, gazini hosil qiladi.
5.9. Mis kuporosi eritmasi havo rang tusda bo' ladi, unga tem ir mix tashlan-
s a tem ir moddasi misdan faol bo' lgam uchun, tem ir mis birikmasidan
uni siqib chiqaradi vam ix n in g у uzasini qoplaydi. M is m etali pushti
rangga ega.
5.10. M odda massasi 18 0 g ram m g ate n g b o ‘lib, u lO m olnitashkilqilsa,
bu m odda bir m olining m assasi 180:10 = 18 g bo 'lad i. D em ak, bu
m odda suvdir, chunki M r(F l,0) = 18.
5.11 Ohakli suvdan CO, gazi o'tkazilganda, suv xiralashib, oq cho'km a
C a C 0 3 hosil bo'ladi. Bu tuz suvda erimaydi.
5 12. Oq tosh, ohaktosh yoki m arm arto sh b o 'lib , kislota ta ’sin d a erib,
C O , gazini ajratadi. C O ,hav o dan 1,5 m arta o g 'irb o 'lib , u y o m shga
yordam bermaydi va yonib turgan gugurt cho'pim o' chiradi.
5 13 Pnstli sim ob oksidi (HgO) ni qizdirib kislorod gazini hosil qilgan.
5.14. D astlab vodorod gazini “ y o n u v ch i h avo” deb nom lashgan.
G .K avendish vodorod hosil qilib, unin g x o ssalanm o'rgangan. Toza
vodorod yonib, к о 'p issiqlik ajratadi, havo bilan aralashsa portlaydi
5.15 U lar k islo tala rd u r. U la rn in g ta rk ib id a v o d o ro d (H +) y oki
gidroksom y (H ,0 + ) loni bo'lganhgi uchun nordon m azag aeg av ab u
ion k o 'k lakm usni qizartiradi.
5.16. Ular ishqor eritm alaridur, asoslar sinfiga m ansub. O 'y u v ch an lik
xossasiga ega. Ular bilan o 'ta ehtiyot b o 'lib ishlash lozim!
5.17. Karbonat angidrid CO , gazi suvda eritilsa“gazli suv” hosil bo'ladi
176
Bu suv tarkibida kuchsiz karbonat kislota bo' ladi
5.18. Timq eritm a ohakili suv bo'lib, uning tarkibi Ca(OH ), bo'lganligi
uchun, u nafas havosining CO, gazi bilan ta’sirlashib suvda erimaydigan
CaCO, tuzi hosil qiladi. U oq tusli bo’lib, tm iq ohakli suvxiralashadi
5.19. Ichim lik sodasi suvda eritilganda, u gidrolizlanib, o'yuvchi natriy
NaOH hosil qiladi. U esatom oqningyallig'langanjoylanni “ kuydinb”
davolaydi.
5.20. M e’da osti bezi kuchli xlorod kislota HCI ni hosil qiladi, bu kislo
ta m e ’dadagi d a‘gal ovqat m ahsulotlarini eritib, parchalab hazm
bo'lishini tezlashtiradi.
5.21. M e ’da osti bezi k o 'p ro q xlorid kislota hosil qilsa, kishida zarda
paydo bo'ladi. Ichimlik sodasi gidrolizlanib, natriy gidnksid hosil qil-
gani uchun, bu m odda xlorid kislotani neytrallab, kislota m iqdorini
kam aytiradi va zarda bosiladi.
5.22. Boksitning suyuqlanish haroratini pasaytirish uchun knoht (3N aF
AIF ) m inerali qo ‘shiladi. Bunda, 9 0 0 0 С atrofidaboksitsuyuqlana-
di. E lektrolizjarayonidahavogaftor birikmalari gazholida o'tadi va
atrof-m uhit ekologiyasiga katta ziyon etkazadi.
5.23. K aliy dixrom at K ,C g ,0 7 q izg 'ish -sariq rangga ega b o 'lib , unga
xlorid kislota q o 'sh ib qizdirilsa, sarg‘ish-yashil tusli xlor gazi hosil
bo'ladi U o ‘tk irh id li bo 'lib, zaharlidir.
5.24. X lor gazi suvda erib xlorid (HCI) kislota va gipoxlorid (HCIO)
kislota hosil qiladi. G ipoxlorid kislota k uch siz va beqaror kislota
b o iib , u v a uning tuzlari parchalanganda atomlar kislorod hosil bo'ladi.
Atomar kislorod esa ranglan yem irib rangsizlantirish xossasiga ega.
5.25. Vodorod xlorid (HCI) gazi suvda erib xlorid (HCI) kislotani hosil
qiladi. U kuchli kislota. G azvakislotanm gtarkibi bir xil bo'lib, kimyo
viy formulasi HCI dir.
5.26. M om aqaldiroq paytida chaqm oq b o 'lib , y uq on harorat ta ’sirida
havo azoti va kislorod b o g'lan ib azot (II) - oksid (NO) ni hosil qila
di. U esa o 'z -o 'z id a n oksidlanib q o 'n g 'ir tusli azot(lV )-oksid (NO,)
ni hosil qiladi. Bu gaz esa y o m g ' ir to m chilarida erib nitrat kislota
(HNO ,) m hosil qiladi. Hosil b o 'lg an kislota esa yo m g 'irto m ch ilari
bilan tuproqqa smgib, biror selitragaaylanib tuproqni o'g'itlayd i
177
5.27. X lorgazida m etallar kislorod ishtirokisizalangalanibyonadi vate-
gishli xlondni hosil qiladi Masalan, xlorgazida tem iryonib, tem ir(Ш)-
xloridni hosil qiladi: 2Fe + 30^,= 2FeC Iv
5.28. Avagadro qonuni, bu qonunga m uvofiq bir xil sharoitda (bir xil
harorat va bir xil bosimda) va baravar hajm da olingan turli gazlaming
m olekulalari soni o 'z a ro te n g b o ia d i.
5 29. H lo rg azi suv bilan ta ’sirlashib x lo n d va gipoxlorid kislota hosil
qiladi: CI2 + H ,0 = H C I0 +HC1. G ipoxlorid kislota esa parchalanib
atomar kislorod chiqaradi Atomar kislorod esa ranglami yem inb rang-
sizlantiradi va m ikroblam i nobud qilish xossasiga ega.
5.30. Bu hodisagasublim atsiyadeyiladi.
5.31 Organizm dayod elementi yetishmasa, odam buqoq kasaliga uchray-
di. Shuning uchun osh tuziga bu elem entning biror tuzi kerakli m iq-
dorda q o ‘shilib savdoga chiqariladi
5.32. D engizo4i lam inariyakulining tarkibida yodm oddasi ko‘p b o ‘ladi.
Bu m odda k o ‘proq shu suv o ‘ti kulidan olinar edi.
5.33. A niqlam shicha, archa o ‘sim ligi havoga ozon ( 0 3) gazi chiqarar
ekan. Ozon gazi esab eq aro r b o i ib m olekular va atom ar kislorodga
parchalanadi. O zon aralashgan havo bilan nafas olinganda atom ar
kislorod ta ’sirida kasallik tez tuzalar ekan.
5.34. Bu hodisaga allotropiya deyiladi. Hosil b o ‘ladigan m oddalar esa
allotropik shakl o ‘zgarishlaryoki m odifikatsiyalar deyiladi.
5.35 B unga izotoplar deyiladi. M asalan, kislorodm ng m assa sonlari
16,17,18 b o ‘ lgan izotoplan bor: 1600,1700,1800.
5.36. Natriy xlond, y a ’m osh tuzi.
8
8
8
5.37. M agniy m etali xlorofil tarkibida bo‘lib, m uhim biologikaham iyat
kasb etadi.
5.38. Kalsiy, magniy kabi biologik ahamiyati nuqtayi nazandan eng muhim
elementdur. Odam suyagining asosiy qismi kalsiy fosfatdan iborat.
5.39. Bu tem ir elem entidir, uning eng m uhim funksiyalaridan bin eret-
rotsitlar tarkibidagi oqsil -g lo b in bilan birikib gem oglobin hosil qil-
lsh v a to ‘qim alargakislorodni yetkazib benshdan iborat.
5.40. Oltingugurtyondirilganda oltingugurt (TV)-oksidi hosil bo ‘ladi. SO,
178
bilan ishlov berxlgan quruq m evalar buzulm asdan uzoq saqlanadi
5.41. Tem ir (П) - sulfidga suyultirilgan H C l yoki H ,S 0 4 ta’sir ettirilsa
vodorod sulfid gazi hosil b o ‘ladi. U ning hidi x u d d ip a la g ‘datu xu m
hidiga o ‘xshaydi. Bu gaz suvda entilganda kuchsiz sulfid kislota hosil
b o‘ladi.
5.42 Konsentrlangan sulfat kislota organik m oddalardan-shakar, qog‘oz,
y o g ‘och, tola va hokazolardan suv elem entlarm i tortib olib, ularm
ko ‘ m irga ay lantiradi.
5.43. K im iyoviy reaksiyatezligini o ‘zgartiradigan va o ‘zi reaksiyalarda
sarflanmaydigan va oxirgi mahsulotlar tarkibiga kirmaydigan moddalar-
ga katalizatorlar deyiladi.
5.44. B irv aq tn m g o ‘z id a b ir-b in g a te sk a ri ikki y o ‘nalishdaboradigan
reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.
5.45. Reaksiyagakirishayotgan moddalar sistem asining to ‘gn vateskari
reaksiyalanning tezligi o ‘zaro teng bo ‘ lgan holatiga kimiyoviy muvo-
zanat deyiladi
5.46 Bunday m oddalar elektrolitlardir.
5.47. Elektrolitning lonlarga parchalanishi dissotsiyatsiya deyiladi.
5.48. B undagidrok so n iy ю ш hosil bo 'lad i: H + H ,0 = [H30 ] .
5.49. Bunday oksid vagidroksidlar amfoter oksid vaam fotergidroksidlar
deyiladi. Chunki ularda, ham asosli va ham kislotali oksid va gidroksid
xossalar mavjud.
5.50. Natny karbonat va gidroksidlar ishqony m uhit hosil qiladi va fenolfta-
leinni pushti ranggakiritadi:
N a 2C 0 3 + H O H ^ N aH C O , + N aO H
5.51. T em ir(U T l-x loridsuv d aerig an d ak islo tali m uhithosil qiladi, shu
sababdan lakm us qizaradi: F e C l3 + H O H = FeO H C I, + HCl.
5.52. A zotgazi h avom ngm assajihatidan 75 % ni tashkil etadi, u nofaol
gaz b o ‘lib, uning lo tinch a nom i “ n itro g e n iu m ” , y a ’ni “ selitra
tug‘dumvchi” m a’nosim anglatadi.
5.53. B u jarayongafotosintez deyiladi.
5.54. H avom suyuq h o latg a ay la n tin b azot g aziajratib olinadi. Tabiiy
179
gaztarkibidagi m etan (C H 4) ni parchalab toza vodorod gazi ohnadi.
Tabiiy gaztark ib id ag i m etan (C H 4)n i parchalab toza vodorod gazi
olinadi. Azot bilan vodorodni maxsus sharoitda bog‘lab am m iak gazi
olinadi: N, + 3H ,
-
2 N H V A m m iakni oksidlab N O , iga
aylantiradi. Um suvda entib nitrat kislota hosil qilinadi. Nitrat kislotaga
esa am m iak gazim biriktirib, am m iakli selitra hosil qilinadi:
N H , + HN O, = N H . NO,
3
3
4
3
5.55. Hushdan ketgan odamga novshadil spirt hidlatiladi. Novshadil spirt
beqaror m odda b o ‘lib o ‘zidan am m iak gazi ajratib turadi:
N H .O H = N H , + H ,0
4
3
2
Demak, ammiak gazi odamm hushiga keltiradi.
5.56 Suyuqliklarm ng biri konsentrlangan xlorid kislota, ikkinchisi esa
novshadil spirtidir. Ikkala suyuqlik ham beqaror m oddalar bo ‘ lib, te-
gishli gazlar ajratib turadi, y a ’ni xlorid kislota vodorod xlorid HCI
gazim, novshadil spirt esa am m iak NH gazini ajratadi. Tayoqchalar
bir-binga yaqinlashtinlsa, ular b in k ib oq tutun am m oniy xlorid tuzi
N H 4CI kristallarim hosil qiladi: N H 3 + HCI = N H 4CI.
5.57. Yuqori bosim da suyuq holatga aylantinlgan am m iak gazi, past bo-
sim d a b u g ‘latilsa23,5 kj/m ol issiqlik yutiladi. Suyuq am m iakni past
bosim da b ug1 la n tin s h y o li bilan sun ’iy sovuq hosil qilinadi. A m m i
akni sovitgichlarda ishlatish uning ana shu xossasiga asoslangan. Suv
da erib amm oniy gidroksid, y a ’ni novshadil spirt hosil qiladi. Tibbiy-
otda u hushga keltiruvchi vosita sifatida ishlatiladi.
5.58. Azot (I)- oksidi bilan nafas olinganda, u nerv sistemasiga ta’sir etib,
xush kayfiyat beradi va uning ta’sindan foydalamb yengiljarrohlik ishlan
bajanlaredi. Shuning uchun unga“kulduruvchi gaz” deb nom benshgan.
5.59. N itrat kislota kuchli oksidlovchi b o 1 lgani uch un m etallar bilan
ta ’sirlashganda vodorod ajratib chiqarmaydi, balki azot oksidlarigacha,
hatto azot gazi, am m iak va amm oniy tuzlarigacha qaytanladi.
5.60. K onsentrlangan nitrat kislota qizdirilganda (ayniqsa, yorug‘lik ta-
sin d a) qism an parchalanadi: 4H N O , = 2 H ,0 + 4N O , + 0 ,A jr a -
layotgan kislorod cho‘g ‘langan cho‘pni yondirib yuboradi.
5.61. Konsentrlangan nitrat kislota oksidlarga ta ’sir ettinlganda, ular sanq
180
rengga bo‘yaladi. Bu reaksiya oqsil tarkibida aromatik aminokislota-
laming qoldiqlari borligini isbotlaydi. Bunga ksantoprotein reaksiya-
si deyiladi.
5.62. Sulfat kislota sanoatda ko‘p ishlatiladi Qadimda u, “kuporos m oyi”
nomi bilan atalgan. Chunki undan mis, ruh va temir kabi kuporoslar olingan
5.63. Nitrat kislotanm gayrim tuzlari, masalan, selitralarsuvda enganda
issiqiikni yutib eritma haroratini tushirib yuboradi va su n ’ iy sovuqlik
vujudgakeltiradi.
5.64. Probirkaga natriy yoki kaliy nitrat tuzi olingan edi. U suyuqlanib
parchalandi va kislarod gazi chiqara boshladi:
2 N aN O ,-------- -- 2 N aN O , + 0 :
C ho‘g ‘ lanmagan ko‘mir bo ‘lagi kislorod ta’sinda alangalamb yonadi
va chiqayotgan gazpufakchalan ta’sinda ko‘mir bo‘ lakchasi har tarafga
g o ‘yo o ‘yinga tushayotgandek bo ‘ lib ko ‘rinadi.
5.65. Fosfor elementi inson organizmimng harakatlamsh,oziqlanish, ko‘ payish,
nafas olih vafikrlash faoliyatida faol ishtirok etadi. Shu-ning uchun, aka-
dennk A.E.Fersman fosfomi “hayot va tafakkur elementi” deb atagan.
5.66.Qizil m odda, bu qizilfasfor bo‘lib, vodorod bilan birikm asi fosfin
PH 3, kalsiy fo sfid g a s u v ta ’sir etishi natijasida hosil boMadi U ning
tarkibida oz m iqdorda difosfin P 2H4 bo‘ lganda, u havoda o ‘z-oz‘idan
alangalanadi. Balchiqda va eski g ‘orlardakechasi ko‘rinadigan “ chi-
roqlar” fosfor gidridlannmg o‘z-o‘zicha alangalanishidan kelib chiqadi
5.67. Suyak tarkibida kalsiy fosfat Ca3 (Р О Д tuzi boMib, u suyak mus-
tahkamligmi ta’minlaydi.
5.68. Butadbirgatuproqmelioratsiyasi deyiladi, ya’ni tuproqningmeliorativ
holatini yaxshilash maqsadida unga ohak yoki ohaktoh kukuni sepiladi.
5.69. A m m iak gaziga nitrat kislota ta ’sir ettirilsa, azotga boy am m iakli
selitra hosil b o ‘ladi: N H , + H N O , - NFFNCL
3
3
4
3
5.70. Kul tarkibidaoziq elem ent hisoblanuvchi kaliy mavjud, odatda kaliy
kul tarkibida karbonat shaklida boMadi. Shuning uhun, o ‘sim lik kuli
kaliyli o ‘git sifatida ishlatiladi.
5.71 Uglerodningallotropik shakl o ‘garishi bo lm ish olmosning qattiqligi
Moos shkalasi bo‘yicha 10 ga teng. Uning kristall panjarasida har bir
uglerod atom i to ‘rtta boshqa uglerod atomi bilan bir xil bog‘ lanishga
ega b o ‘lgani uchun u o ‘ta qattiq bo ‘ ladi.
181
5.72. Uglerodning ikkinchi allotropik shakl o'zganshi grafitbolib, uningMoos
shkalasi bo‘yicha qattiqligi I ga teng. U yumshoq va silliq bo‘ lgani uchun
yuqon va past haroratlarda qotmaydigan surkov moyi sifatida ishlatilai
Undan, elektroqimini o‘tkaza olish xusuiyati bo‘lgani tufayli inert elek-
trodlar tayyorlanadi. Uning yumshoq bo‘lishigasabab, uglerod atomlari
o‘ zaro bog‘ lanib, qavat-qavatj oy langan bo ‘ lishidir.
5.73. Tabiiy gazningasosiy qismi m etan gazidan iborat. U havosizjoyda
qizdinlsa uglerod vavodorodgaparchalanadi Hosil bo ‘lgan uglerod
qora b o ‘yoq tayyorlashda, kauchukka q o ‘shib rezina tayyorlashda
va boshqa sohalarda q o ‘ llaniladi.
5.74. P istako‘m iryokifaollantinlganko‘m ir,oddiy m odda bo‘lgan ugle-
roddan iborat bo‘ lib, u aralashmalardagi ranli qo‘ shimchalami, havodagi
zaharli gazlami yutish (adsorblash)xossasiga ega. Shuning uchun, shakami
oqartirish, spirtlami zararli qo ‘shimchalardan tozalash va havoni zaha-
rli gazlardan tozlashda faol lantirilgan ko ‘ mirdan foydalaniladi.
5.75. K o ‘m ir chala yonganda uglerod (Il)-oksid CO hosil b o ‘ladi. U
rangsizvahidsizgaz. Is gazi deyilishiga sabab, ungaaralashganayrim
qo ‘shim chalar hid beradi Uning bilan nafas olganda CO gem oglobin
bilan oson birikadi va gem oglobinning kislorod tashishiga halal bera
di. Shu tufayli u o‘ta zaharli gaz hisoblanadi.
5.76. K o rb o n a ta n g id n d g az i CO , bosim ostida sovutilsa, osonlik bilan
suyuq holatga o ‘tadi. U b u g ‘latilganda shunchalik k o ‘p atrofdan is
siqlik yutadiki, natijada bu suyuqlik sovib, qattiq m uz holatiga o ‘tadi.
U atrofin sovitib suyuq holatga o ‘tm asdan gaz holatiga o ‘tadi. Shunng
uhun um “quruq m uz” deb atashadi.
5 .77. K arbonat angid n d gazi C O , bosim ostida suvda eritilsa, gazli suv
hosil b o ‘ ladi. U kuchsiz karbonat kislota eritmasidir.
5.78. Ohaktosh, y a ’ni kalsiy karbonat C a C 0 3so‘ndirilm agan ohak CaO
ishlab ch iq anshda (C a C 0 3 ------ —^ CaO + C 0 2)v a tu p ro q m n g
kislotaligmi y o ‘otishda qo‘llaniladi.
5.79. N atriy karbonat, y a ’ni soda N a ,C 0 3 - sovun va oddiy shisha ishlab
chiqairshda va kir yuvishda ishlatiladi.
182
5.80. Ichimlik soda, ya’ni natny gidrokarbonat donxona va do‘ konlarda soti la
di. M e’da osti bezi xlond kislotani ko‘ p ishlab chiqarganda uni neytrallash
uchun ichimlik soda iste’mol qilinadi. Chunki u gidrolizlanib, natny gidroksidi
hosil qiladi va kislotani neytrallabtuzvasuvgaaylantiradi:
NaHCO, + H O H - NaOH + H ,C O ,; NaOH + HCI = NaCI + H ,0
Undan tashqari, u gidrolizlanganda C O , gazi chiqarib xam irni
ko‘ pirtirgani uchun non mahsulotlari tayyorlashda ham ishlatiladi.
5.81. Kremm y, kislaroddan k e y in y e rd a e n g k o ‘p tarqalgan elementdir.
U yer p o ‘stlogi m assasining 27,6 % m tashkil etadi
5 82 K rem niyning uglerod bilan binkm asi krem niy karbid SiC bo'lib, u
karborund ham deyiladi. Karborund ichki tuzilishijihatidan olmos tuzi-
ilishiga o ‘xshab ketadi. Shuning uchun, u olmos kabi qattiq moddadir.
5.83. K rem niydan yarim o ‘tkazgich sifatida foydalam ladi. Undan
yorug1 lik energiyasini elektr energiyasiga aylantiradigan quyosh ba-
tareyalan (kosm ik kemalardagi radioqurilm alam i ta'm inlash uhun)
tayyorlanadi.
5.84. Q o g ‘o zy elim i tarkibi asosan natriy silik atN a,S iO , dan iborat U
suvda engani vatashqi ko'nnishi shishaga o'xshagani uchun, unga eruv
chan shisha deb ham nom benlgan.
5.85. Q iyinsuyuqlanadiganshisha olish uchun boshlang'icharalashm a-
ning tarkibi o ‘zgartinladi. Soda N a,C O , o ‘rniga potash K ,C O , ni
ishlatib ( bunda natriy oksid N a ,0 o ‘rnida K , 0 m avjud b o ‘ladi)
qiy in suyuqlanadigan shisha olinadi. Undan esa kim yoviy idishlar va
boshqa shisha buyum laryasaladi.
5.86. Shisha tarkibidagi CaO q o ‘rg ‘oshin (Il)-oksid PbO bilan alm ash-
tirilsaqim m atli billurshishasi hosil bo‘ladi.
5.87 Simob metali oddiy sharoitdasuyuq h o latd ab o ‘lib, u n in g b u g ‘lan
kuchli zahar hisoblanadi. Term om etr va boshqa o ‘ lchov asboblanda
ishlatiladi.
5.88 Seziy m etali 28°C da, volfram m etali e s a 3410 "C dasuyuqlanadi.
Shuning uchun volfram metali elektr lampochkasining tolasini tayyor
lashda q o ‘ I lan l ladi
5.89. Litiy m eta lin in g z ich lig i eng past b o ‘lib, 0,53 g / sm 3 ga teng, u
183
suvdan 2 m art da yengil metali, osmiy m etali esa o ‘ta katta zichlikka
ega, uning zichligi 22,61 g / s m 3 gateng.
5.90. M isn m g k o ‘pchilik qotishmalari mavjud. Masalan, aluminiy, m ar-
ganesli bronza, berilliyga ega bronza, je z (Cu va ruh), neyzilber va
boshqalar, Q adim danm a’lu m b o ‘ lgan bronza tarkibida misdan tashqan
qalay metali bo ‘lgan
5.91. Magniy metalining kukuni katta yorug‘lik bilan shu’lataratib yonadi.
5.92. K aliy metali su v b ilan shiddatli reaksiyagakirishib, k o ‘p issiqlik
chiqaradi va vodorod gazi ajratadi. Issiqlik shunchalik katta b o ‘lib,
hatto ajralayotgan vodorodni yondirib y u b o rad i.
5.93. M iskuporosi eritmasi havo rang tusga ega bo‘ladi. M isga nisbatan
temir faol metal bo‘ lgam uchun misni uning bmkmasidan siqib chiqara
di. Q aytarilgan mis m ix yuzasim qoplaydi. U pushti rangga ega. Bu
jara y o n d ao ‘rin olish reaksiyasi amal qiladi.
5 94. Sim ob tuzi eritm asigam is chaqalartashlansa, m is sim obga nisba
tan faolroq metali bo‘lgam uchun, simobni uning tuzi dan siqib chiqaradi.
M is chaqalar yuzasi sim ob m etali bilan qoplangani uchun, chaqalar
g o ‘yo “ kum ush” tangalargaaylanadi
5.95. Tem ir m etali m isdan faol b o ‘lgam uchun elektronlar tem ir plas-
tmkadan mis plastinka tomon harakatlanadi. Bunda tem ir atomlari elek
tronlar y o ‘qotib oksidlanadi, mis tuzi yeritmasidan mis ionlari esa mis
atomigachaqaytanladi Shunday qilib, tem ir plastinka yemirilib, tem ir
ionlari e ritm ag ao ‘taboshlaydi. Mis plastinka esa y o ‘g ‘onlashib o‘sa
boshlaydi.
5.96. Eritmadagi mis katiom suvga nisbatan oson qaytarilgani uchun, ka-
to dd a m is hosil b o ‘ladi. A nodda esa oksidlanish sodir b o i ib , xlor
gazi hosil b o ‘ladi.
5.97. Eritmadagi natriy ionlari suvga nisbatan qiyin qaytanlganligi uchun,
katodda vodorod gazi hosil b o ‘ladi.
2 H ,0 + 2 e - = H, + 2 0 H - .
5.98. E lektrolizjarayonida katodda natriy metali, anodda esa yashil tusli
xlor gazi hosil b o ‘ ladi.
5.99. T em ir m isdan faol b o ‘lgani uchun, undan m is m etali tom on elek-
184
tronlar oqa boshlaydi, natijadam ixyem irilib korroziyalana boshlavdi.
Ikkinchi mixda ruhfaol metal bo'lgani uchun, uyem irilibm ix korroziy-
alanishdan saqlanadi. Bu elektro kimiyoviy karroziya turi bo' lib, metall
buyumni yem irihshdan saqlash uchun ulargafaolroq metall, masalan,
mh parchalari o'm atib quyiladi. U laro'rtasida elektrokim -yoviy kor-
roziya sodir bo‘ lib, ruh parchasi yeminladi, lekm asosiy buyum saqlanib
qoladi Bu protektorlash deb ataladi.
5.100. Aluminiy metali faol metal bo‘lib, uhavoda judatezoksidlanib, uning
sirti zich parda bilan qoplanadi, bu parda metal lgajuda mahkam yopish-
ganbo‘lib, aluminiyni havoda suv ta‘sirida yemirihshdan saqlavdi.
5.101. “Ishqoriy-yerm etallari” atam asiningkelib chiqishi shundaki, bu
metallamingoksidlari (alk imy ogarlam l ng ay tishicha “ у er I an” ) ishqoriy
reaksiyaga ega.
5.102. Bu magnezial sementdir. M agniy xlondning 30 % li eritmasi mag-
my oksidi bilan qorishtirish natijasida magnezial sement hosil bo‘ ladi.
M agneaal sement yuqori-molekular modda, unmg formulasmi nMgO
m M g C l, p H 20 shaklida yozish m um kin. U ning oddiy formulas!
MgOHCI.
5.103. T abiatdako'p uchraydigan oq to sh n in g b irtu n ohaktosh bo'lib, u
900-1000 0 С atrofida qizdirilsa, parchalanib C O , gazi ajratadi U
havodan 44/29 = 1,5 marta og‘irg a z b o ‘lib, yonib turgan o'tm o'chinsh
xossasiga ega.
5.104. Ohak toshmi so'ndirilmagan ohak vaxaminni so'ndinlgan deyiladi.
5.105. Ohakli suvdagi kalsiy gidroksidi bilan C O , ta ’sirlashib, suvda
erim aydigan C aC O , tuzini hosil qiladi va ohakli suv lovqalanadi:
Ca(O H ), + C O , = C aC O , + H ,0 O hakli suvdan CO , o ‘tkazish
davom ettirilsa, CO , suvda enb karbonat kislota hosil qiladi:
" CO, + H ,0 = H ,C O ,
Hosil b o ‘ lgan kislota esa CaCo, ni eritib, suvda eriydigan tuzga aylan-
tiradi; CaCO, + H ,C 0 3= Ca(H C O ,),. Natijada ohakli suv yana ti-
ruqlashadi.
5.106. Ikkala ldishda ham tiniq ohakli suv bor edi. B irm chi idishdagi
ohakli suvdan C O , o ‘tkazilsa, dastlab c h o ‘km a hosil b o ‘lib, eritm a
185
xiralashadi: C a(O H ), + СО , = C a C 0 3 + Н ,0 , keyin esa cho‘km a
karbonat kislotada erib (CO, + H.,0 = H^COj), entm a yana tiniqlasha-
di; (C aC O , + H ,C 0 3 = C a(H C O ,),, C hunki bunda suvda e n y d ig an
kalsiy gidrokorbonat hosil b o ‘ ladi lkkala ldishdagi tiniq eritm alar
bir-biriga qo'shilsa, yangi entm a yana xiralashadi, chunki yana suvda
enm aydigan C a C 0 3 ch o ‘kmasi hosil bo ‘ladi; Ca(OH), + C a(H C 0 3),
= 2CaCO, + 211,0. Suvning m uvaqqat qattiqligini kim iyoviy usulda
y o ‘qotishda bu reaksiyadan foydalamladi.
5.107. Ohak suti kalsiy gidroksiddan lborat, u bilan devor oqlanganda havon
ing CO, gazi ohak bilan bog‘ lamb, qattiq m odda C a C 0 3 ga aylanadi:
‘ Ca (O H ),+ C 0 ,= |C a C 0 3+ H 20
Bu reaksiyada ajralgan suv uy havosini ancha vaqt nam ushlab turadi.
5 108. S iz h ark u n i ishlatadigan oq m odda bo ‘rdir. B o ‘ram orftuzilishli,
u n in g ta r k ib id a q a d im g i m a ly u s k a la rn in g to sh g a a y la n g a n
chig‘anoqlarining qoldig‘i uchraydi.
5.109. K ristallogidratlardan biri, ganch nom i bilan insoniyatga qadim -
dan m a ’lum. U ning tarkibi Ca S 0 4* 0 5 H , 0 dan lborat. U suv bilan
qorishtirilsa, o ‘ziga suv m olekulasini bog‘lab gips toshiga aylanadi.
Shuning uchun u m uhim qurilish matenali hisoblanadi.
5.110. Suvning qattiqligi ikki xil bo‘ ladi. Suv tarkibida kalsiy va m agniy
gidrokarbonatlari k o ‘p boMsa, m uvaqqat qattiqlik, kalsiy va m agniy
sulfatlan, xloridlan k o ‘p bo ‘lsa, doimiy qattiqlik deyiladi. Suv qayna-
tilganda m uvaqqat qattiqlik y o ‘ qoladi:
C a (H C 0 3), = C a C 0 3 + H ,0 + C O „ M g ( H C 0 3), = |M g C 0 3 +
BUO + C O ,
^
‘
'
Do'stlaringiz bilan baham: |