Мавзу: Фалсафа фанининг предмети, ма=сади, вазифалари ва муаммолари

Qadr–qimmat.
Qadr–qimmat tushunchasi inson o’z qadrini, bu dunyoda uning hayoti oliy
qadriyat ekanligini, o’z shaxsi oldida o’zi ma’sul ekanligini anglashi uchun xizmat qiladigan
hissiyot. U nomus, g’urur tushunchalari bilan bog’liq, bir tomondan insonning o’z qadrini har
qanday holatda ham yerga urmasligini taqozo etadi. Masalan, iste’dodli, vijdonli, ziyoli odam biror
bir shaxsiy ishini hal qilishi uchun nokas boyvachchaga yoki to’pos rahbarga yalinsa, garchand o’z
maqsadiga yetsa ham, bu o’zi tomonidan o’z qadrini yerga urishdir. Pirovard natijada o’zini
kamsitilgan his qiladi, bundan afsus bilan yashaydi.
Qadr–qimmatning yana bir jixati – insonning boshqalar yoki jamiyat tomonidan kamsitilishi
bilan bog’liq. Bunda kishining hayotida egallagan haqiqiy o’rinni atayin tan olmaslik, boshqa birov,
guruh yoki jamiyat tomonidan ko’ra–bila turib, uni chetga surib qo’yish va shu orqali uni iztirobga
solish kabi usullarni qo’llaniladi. Bunday usullar ma’naviy saviyasi past odamlar orqali, qonunlari
ishlamaydigan totalitar va avtoritar boshqaruv hukmronlik qilgan jamiyatda ro’y beradi. Bunga
misol tarzida Abdulla Qodiriy, CHo’lpon kabi buyuk siymolarning qamashga, otishga hukm
etilishini yoki iste’dodli ziyolilarga atayn unvonlar bermaslik, iloji boricha ular nomini xalqqa
yetkazmaslikka harakat qilish hollarini keltirishimiz mumkin.
Ideal.
Bir qaraganda, idealda ham baholash xususiyati mavjuddek tuyuladi. Lekin aslida u
qiyoslashga asoslanadi. Antiqa tomoni shundaki, idealda nomavjud, xayoldagi insonga voqelikdagi
real, mavjud inson, hayotdagi hodisalar qiyoslanadi, ya’ni bor narsa yo’q narsa bilan o’lchanadi.
Zero, ideal hayotda mavjud bo’lishi mumkin emas – bu hammaga ayon gap. Buning ustiga, ideal,
yirik ma’noda, hozirgi zamonda ham, kelajakda ham bo’lmaydi, uning mavjudlik sharti – o’tgan
zamon. SHunday qilib, idealga intilish shaxsning o’z zamonasidagi odatiy sharoitga sig’maslik, uni
tezroq kengaytirish uchun qilingan xatti–harakatidir. Bu xatti–harakat uchun namunani inson,
hozirgina aytganimizdek, kelajakdan topolmaydi, chunki namuna tarixiylikni, tajribaviylikni talab
etadi; axloqiy idealga aylangan shaxs tarixiy tajribadagina mavjud bo’ladi va muayyan zamonga
kelib, u ma’lum ma’noda mubolag’aviy hamda afsonaviy ta’rif–tavsif bilan boyitiladi, ya’ni
ideallashtiriladi. Bunga ideal odil podsho No’shiravon, odil yoki ideal sahovat egasi, jo’mard inson
Hotam Taiy Yamaniy siymolari yorqin misol bo’la oladi.

---

Inson ideal sari intiladi, o’z hayotini unga qiyoslaydi, unga taqlid qiladi. U inson hayotidagi
eng oliy axloqiy talabki, uning bajarilishi shaxsni komillikka yetkazadi. Albatta, hayotda bunga
to’la erishib bo’lmaydi, lekin inson ana shu komillikni o’ziga namuna bilib, idealga intilib yashashi
jarayonida nisbiy–hayotiy komillikni qo’lga kiritadi.
Dunyoviy ideal bilan, aniqrog’i, ijtimoiy–axloqiy ideal bilan diniy ideal, bir qaraganda,
o’xshashdek ko’rinsa–da, aslida keskin farq qiladi. CHunonchi, musulmonlar uchun – Muhammad
alayhissalom, nasroniylar uchun – hazrati Iso, yahudo dinidagilar uchun – hazrati Muso ideal
hisoblanadi. Ular ideal sifatida hech qachon o’zgarmaydi, boqiy. Ijtimoiy–axloqiy ideallar esa
o’zgarishi mumkin va ko’p hollarda o’zgarib turadi. Masalan, sho’rolar davrida o’sha tuzum
asoschisi Lenin – eng yuksak axloqiy ideal sifatida talqin etilardi va ko’pchilik tomonidan shunday
qabul qilinardi. 
Milliy-mintaqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g’oyalarning vujudga kelishi 
qadimgi yunonlar yashagan davrdan o’nlab asrlar avval ro’y bergan. Ajdodlarimizning eng ko’hna 
e’tiqodiy-axloqiy kitobi - «Avesto» buning yorqin dalilidir. SHu sababli endilikda bu fanni ham 
ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-hayotiy talablar nuqtayi nazaridan «Axloqshunoslik» deb atashni 
maqsadga muvofiq deb bildik.
H