Масъул муҳаррир: академик Т. Н. Долимов, г м. ф д., проф

193-расм. Денгизбўйи текисликлари ботқоқлиги.
http://fotoart.org.ua

---

464 
Ботқоқликларнинг 
ўзига 
хос 
тури 
йирик 
дарёларнинг 
дельталарида ривожланади; уларни плавнялар деб аташади. 
19.4. Ботқоқликларнинг геологик фаолияти 
 
Ботқоқликларнинг геологик иши асосан чўкинди тўпланиш 
жараёнлари билан белгиланади. Бу ерда органоген ва камроқ кимёвий 
чўкиндилар тўпланади. Терриген чўкиндилар деярли учрамайди. 
Органоген ётқизиқлар орасида торф жуда муҳим ҳисобланади. 
Унинг ҳосил бўлиши учун бирламчи материал бўлиб турли ботқоқлик 
ўсимликлари, мохлар, ўтлар, буталар ва дарахтларнинг қолдиқлари 
ҳисобланади. Бунда углерод, водород, кислород ва азотдан таркиб 
топган ўсимликларнинг клетчаткалари муҳим аҳамиятга эга. 
Етарли миқдорда органик қолдиқлар тўпланиши натижасида 
ботқоқликларга ҳаво кислородининг кириб бориши чегараланган 
бўлади. Шунинг учун ҳам органик массанинг кейинги ўзгаришлари 
кислород кам ёки умуман бўлмаган муҳитларда кечади. Ҳавзаларнинг 
ҳаво билан қисман алоқаси бўлган устки қисмида ўсимлик материали 
қисман чириндига ёки гумусга (лотинча «хумус» - тупроқ) айланади. 
Ҳавзанинг кислород умуман бўлмаган пастки қисмида ва анаэроб 
бактериялар фаолияти муҳитида чириётган ўсимлик массаси торфга 
айланади. 
Ҳаво етиб бормайдиган ва торф ҳосил бўлишига олиб келадиган 
бу чиришнинг секин кечадиган жараёни гумификация ёки 
углефикациянинг бошланғич босқичи дейилади. Бу жараёнда 
ётқизиқлардаги углероднинг миқдори аста-секин ошиб боради (57-59 % 
гача). 

---

465 
Торф ўсимлик қолдиқларидан таркиб топган жигаррангли, қўнғир 
ёки деярли қора рангли органоген (фитоген) чўкинди жинс 
ҳисобланади. 
Устувор ўсимлик таркибига боғлиқ ҳолда торфнинг мохли, ўтли ва 
дарахтли турлари ажратилади. Айниқса ботқоқлашган кўллар ўрнида 
ҳосил бўлган торфяникларда торфлар хилма-хил бўлади. Торф 
қалинлиги 20 м гача борадиган линзасимон ва қатламсимон ётқизиқлар 
сифатида ётади. Ер юзасида торфяниклар 1,75 млн км
2
майдонни 
эгаллайди. Россида уларнинг асосий қисми Ғарбий Сибирда ва 
Карелияда кузатилади (194-расм).