O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

BIRINCHI QISM
Qadim gi Sharq
1- mavzu. Qadimgi Misr
l-§ Q a d im g i M isr tarixi yozma manbalari
Qadimgi Misr tarixi b o ‘yicha yozma manbalar o'ziga xosligi 
biIan farqlanadi. Qadimgi Misr yozm a manbalarida mamlakat tarixi 
to'la yoritilmagan. Faqatgina Ellin davrida misrlik kohin Manefon 
yunon tilida Misr tarixining um um iy qissasini eng qadimgi davrlardan 
o ‘zi yashagan davrgaclia bayon qildi. Misrliklar qadimgi Misr tarixi 
bo'yicha batafsil tarixiy asarni yozrnagan boMsalarda, lekin ilmiy 
jihatdan qimmatli manbalarni yaratdilar.
Dunyoda eng qadimgi yilnoma "‘Palermo to s h r ’ deb ataladi. Dunyo- 
dagi eng qadimgi yilnoma bizgacha yetib kelgan. U birinchi besh sulola 
luikmronlik qilgan davrni qamrab olgan. Bu manba nihoyatda dalillarni 
asoslashda izchilligi bilyn ajralib turadi.
Karnak ibodatxonasi devorlaridagi matnlarYangi podsholikfir’avni 
I'ntmos 111 faoliyatini abadiylashtirgan. Ular qisqa vaqtni qamrab 
olsa-da, statistik m a ’lumotlar, podsho va zodagonlarning s o ‘zlari bi- 
Ian voqealarni batafsilroq bayon qiladi. Bu yo'nalishlarda qandaydir 
um um lashtirishlaryo'q. F ir a v n n in g y u tu q la ri va lining shon-sharaiidan 
guvohlik beradigan voqealar abadiylashtiriladi. muvaffaqiyatsizliklar 
lo’g'risida m a ’lumot berilmaydi.
Kamos yozuvlarida giksoslar hukmronligi davri va misrliklarning 
diet el bosqincliilariga qarshi ozodlik urushi tasvirlanadi. “Amonga 
sig‘inishni qayta tiklash to"g‘risidagi yozuv’’da xudosiz podsho (Ex- 
naton)ning baxtsiz podsholik davri 
ibodatxonalar va kohinlarning 
imtiyozlarini qayta tiklagan e ’tiqodli fir’avn hukmronligi bilan qarama- 
(|arshi q o ‘yiladi.
“Garris katta papirusi" deb ataladigan yozuvning tarixiy qismida 
XIX sulolaning so‘nggi notinch vaqtlari t o ‘g ‘risida ochlik, suriyalik
5

---

Irsu boshchiligida chet ellik qullam ing q o ‘zg'oloni. ibodatxona 
boyliklarining tortib olinishi to 'g'risida aytiladi va shundan so'ng. 
e ’tiqodli fir’avn davrida qaror topgan tinchlik va farovonlik manzarasi 
tasvirlanadi.
Misr manbalarida fir’avnlarni ulugMash, ularning sharafiga hamdu 
sanolar o'q ish odatdagi hoi. Misol uchun, Ramses II ning xettlar bilan 
jangi tasvirida fir’avnni nihoyatda ulugMash yaqqol ko'rinadi. F ir’avn 
o ‘tmishdoshlari, zamondoslilariga nisbatan yuqori qo ‘yiladi. Jangning 
birinchi bosqichidagi muvaffaqivatsizlik Misr askarlari aybi deb 
qaraladi. Faqat fir’avnning o ‘zi xudo A m onning yordami bilan yuzaga 
kelgan o g 'ir alivoldan qutqaradi va dushmanlarni shaxsan o ‘zi yengadi.
Misr yozm a manbalarida yuqori m ansabdor shaxslarning hayotini 
tasvirlash muhim o ‘rin tutadi. Manbalarda saroy a ’yonlari (Una, Mai), 
noiblar (Xufxor, Seut monarxlari), harbiy bosh I iq Yaxmos, m e ’mor 
Ineni va shunga o ‘xshashlarni uchratish mumkin. B a’zida tarjimayi 
liol badiiy asar shaklini oladi ("Sinuxet sarguzashtlari"). Qadimgi 
Misrdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o ‘rganish uchun qator 
yozma manbalar muhim ahamiyatga ega . Jumladan, “Ipuser so'zlari” . 
Duaufaning o ' g ‘li Axtoyning nasihatlari va Yangi podsholikning 
maktab o ‘gitlarida o ‘z aksini topgan.
Qadimgi M ism ing ijtimoiy hayoti, a n ’analari t o ‘g ‘risida ko'p - 
gina m a ’lumotlar “ Duaufaning o ‘g ‘li Axtoyning nasihatlari” va Yangi 
podsholikning maktab o ‘gitlarida o ‘z aksini topgan. Qadimgi Sharq 
diplomatiyasining eng birinchi va noyob namunasi Misr fir’avni 
Ramses II ning Xett podshosi Xattusili bilan tuzgan shartnomasidir.
2-§. M i s r t a h ia t i
S itsiliy a lik D iodor. T a r i x k u t u b x o n a s i
D iodor (er. avv. I asrda yashagan) Sitsiliya orolidagi A g ira
shahrida yashagan. Tarixchi o 'ltiz y il davom ida 40 kitohdan iborat
“Tarixiy k u tu h x o n a ” (bizgucha lining 14 la k ilo b iy e lih kelgan) ustida
ishlagan. Ilk kitoblarda Misr, Bobil, O suriya tarixi bayon qilingan.
30. Misr asosan [shimoldan] janubga yastanib yotadi va k o ‘p 
darajada tabiiy mustahkamlangani va mamlakatning g o ‘zalligi bilan 
[Rim] imperiyasining boshqa joylaridan ortiq. G ‘arbdan u yovvoyi
6

---

hayvonlar to 'la bo'lgan, katta kenglikka cho'zilib ketgan Liviya clio'Ii 
bilan liimoya qilingan. 
Mamlakatning sharqqa qaragan qismlarida 
daryo bilan himoya qilingan, boshqalari “tubsiz” deb ataladigan sahro 
va boiqoqli jo y lar bilan o ‘ralgan.
3 1. To‘rtinchi tomon, uni himoya qiladigan hech qandav pristanga 
ega bo'lm agan 
Misr O 'rtayer dengizi 
bilan butunlay yuviladi. Bu 
dengiz qirg‘oqlari bo'ylab suzish o 'ta davomiy, qirg‘oqqa tushish juda 
qiyin. 
Liviyadagi Paretoniyadan Kelesiriyadagi lopigacha deyarli 
besh ming stadiya masofada Farosdan boshqa xavfsiz gavan y o ‘q. 
Bundan tashqari, Misrning deyarli barcha qirg'oqlari yonida suvga 
yashiringan jovni bilmay. suzib keladiganlar ilg'amaydigan yerning 
torq u m li tasmasi turadi...
Shunday qilib, Misr 
barcha tomondan tabiatning 
o'zi bilan 
mustahkam langan...
Uning tasviri uzunchoq: u ikki ming stadiyali qirg‘oq b o ‘yi 
yoMagiga ega. Materik ichkarisiga qariyb olti ming stadiy cho'zilib 
ketadi. Endi daryoning tabiati va mamlakatning alohida tomonlari 
to'g'risida hikoya qilamiz...
32. Nil Misrga kirib, kengligi o ‘n kenglikga yoki kamroq stadiyaga 
ega. T o'g'ri y o'nalish bo'y icha oqmavdi, liar xil burilishlar hosil qilib 
oqadi, ba’zan sharqqa buriladi, ba'zan g'a rbga, b a ’zida hatto janubga 
goho orqaga qaytganday, chunki daryoning liar tomonidan to g 'la r 
qirg'oq bo'yicha katta masofaga cho'zilib, daralar bilan, jarliklar va 
tor daralar bilan kesilib, ularga kirib, daryo orqa yo'nalishga tekislik 
icliidan va yetarlicha janubga oqib, yana tabiiy oqimiga qaytadi.
Bu daiyo boshqalardan ancha katta bo‘lsa-da, “katarakt” deb 
atalgandan tashqari, hammasidan tincli va silliq oqadi. Chunki uzun- 
ligi o'n stadiya boMgan torlikda turgan va qoyalar bilan o'ralgan, 
hammasi notekis va tik tushgan, shu bilan birga, k o'p katta qoyalarga 
o'xshash toshlar bo'lgan qandaydir jo y bor. Nilning to'la suvligi 
vaqtida, qachonki, barcha qoyalar va toshli joylar to ‘la suv bilan 
yashiringanda, b a ’zilar ostona orqali oqim bo ‘yicha pastga qarama — 
qarshi shamolni tutib suzadi; oqim bo'y icha yuqoriga hech kim suza 
olmaydi, qaysiki, daryoning kuchi insonning har qanday kashfiyotini 
ycngadi. Shunday ostonalar k o ‘p sonli, lekin ulatning eng kattalari 
I liopiya va Misr chegarasida.
34.Delta tuzilisiii bo'yicha Sisiliyaga o'xshaydi. Har bir tom on i
7

---

750 stadiya uzunlikga ega, dengiz yuvadigan asosi esa - 1300 sta- 
diya. Bu orol odamlar tomonidan bunyod qilingan k o ‘pgina kanallar 
bilan b o i in a d i va Misrda eng ajoyib jo y hisoblanadi. Chunki daryo 
c h o ‘kindilaridan hosil b o ‘lib, sug'orilgani uchun u k o ‘pgina va turli 
xil ne'matlarni ishlab cliiqaradi. Har yili toshib, daryo yangi loyqa 
olib keladi ... Nil tinch oqadi va o ‘zi bilan ko ‘p turli xil tuproqni 
olib keladi, shuning uchun past joylarda botqoqliklar va unumdor 
botqoqlar hosil boMadi...
Nil Misrning quyi qismida k o'p qismlarga boMinib, Delta tas- 
virini tashkil qiladi. Uning tomonlari daryotiing eng chekkalaridagi 
shoxobchalaridan hosil qiladi, daryo oqimini qabul qiladigan dengiz 
asos b o ‘lib xizmat qiladi. Nil dengizga yetti bosh bilan quyiladi, 
ulardan sharqqa tomon birinchisi Pelusiy, ikkinchisi Tin it deb ataladi, 
keyin boshqa quyilishlar boradi: Mendess, Fatniy, Sebennit, Bolbitin 
va oxirgisi - Kanop (b a’zilar uni Gerak - leotiy deb ataydilar) kabi 
boshlar mavjud.
36. Nil toshqini ajoyib k o ‘rinadi. Chunki boshqa barcha daryolar 
yozgi quyosh turishi vaqtida qayta boshlaydi, yozning keyingi vaqtida 
yanada sayozlasha boshlaydi, shunda faqat bitta u k o ‘tarila boshlab, 
kundan 
kun shunday ko'payadiki, 
oxirida 
deyarli butun 
Misrni 
suvga bostiradi. Ana shunday tarzda u eski holatiga qaytadi, o ‘zini 
eski holatiga qaytmagunicha tengvaqtda pasayaveradi. Shunday qilib, 
mamlakat tekislik xususiyatiga ega va shaharlar va qishloqlar sun’iy 
balandlikda yotadi. Bu ko'rinish Kiklad orollarini eslatadi. Daryo bosib 
olgan quruqlikdagi hayvonlar halok b o ‘ladilar, ba’zilari esa, baland 
joylarga qochib chiqib, qutulib qoladilar. Mollartoshqin vaqtida qishloq 
va joylarda oldindan tayyorlab q o ‘yilgan ozuqa bilan boqiladi. Toshqin 
vaqtida yuz beradigan falokatlarning oldini olish uchun podsholar Nilni 
Memfisdan kuzatishni tashkil qilganlar. Bu ish topshirilgan 
kishilar 
suvning k o ‘tarilishini aniq o'lchaydilar va qancha lokot va qancha 
barmoqda daryo ko‘tarilgani va qachon pasaya boshlaganini ochiq bayon 
qilib, shaharlarga xabarlar yuboradilar. Bu usul vositasida butun xalq 
daryoning pasayishi to‘g'risida xabar topib, tashvishdan xalos boMadi 
va shu vaqtning o ‘zida kelgusi hosilning miqdorini biladi. Bu kuzatishlar 
ko'p vaqt davomida aniq yozib borilgan.

---