O adim gi dunyo tarixi bo yicha xrestom atiya: tarix о ‘qituvchilari

/. 
Kerkira 
er.
aw : 
357-355 yillardagi ittifoqehilik urushidan keyin Afina
Xios, Rodos, K os va Kerkiraning mustaqiUigini tan olishga majbur bo Igan edi.
2. bu odamlar 
Filipp tarafdorlari.
3. yunon shaharlari Spartadan tashqari.
4. y o Iboshchi 
Filipp.
5. Osiyo 
Kichik Osiyo.
6. Epir 
M akedoniyadagi jan ubiv-g 'arbidagi kichik podsholik.
Хрестоматия no истории древнего мира. М., 1991. 190 стр
219

---

Iskandarning yoshligi
P lutarx. Iskandar
IV. B olalik y illarida u n in g k a m su q u m lig i aniq b o kldi: qolgan 
h a m m a narsada g 'a y ra tli. qaytarib b o 'lm a y d ig a n shijoat, u dun y o v iy
q u v o n c h la rg a loqayd edi v a ularga ju d a m o 'ta d il berildi; Isk andarning 
shuhratparastligi sh u n g a olib keldiki; unin g m u sh o h a d a tarzi yo sh ig a 
nisbatan j i d d i y v a yuqori edi. 0 ‘zini chiroyli s o ‘zlari bilan m aqtan ad ig an
sofistdek, O lim p iy a d a o ‘z aravalarini g ‘alabasini tangalarda abadiy- 
lashtirgan Filippga o ‘x shab, har q a n d a y shuhratni y o q tirm a d i va 
uni har q a y e rd a n qidirm adi. B ir kuni oyoqlarini tezligi bilan ajralib 
turad ig an
Iskardardan yaqinlari s o ‘rashdi: 
O lim p iy a o ‘yin larid a 
y u g u ris h d a bellashuvni u istam aydim i, u j a v o b berdi: “ Ha agar meni 
raqiblarim p o d sh o la r b o i s a ’’. U m u m a n , Isk an d ar k o ‘rinishidan, 
atletlarni y o q tirm a s edi; u tragik shoirlarni, fleytachilarni va kifared, 
rapsodlarni k o 'p g in a bellashuvlarini, h a m d a turli ov m usobaqalarini, 
k altakda j a n g qilish m u s o b aq alarin i uyushtirdi, lekin m u s h t ja n g la rig a
yoki p a n k ra tiy a la rg a l hech q an d a y qiziqish b ildirm adi va ularni ishti- 
rokchilariga h ech q an d a y m u k o fo tla r belgilam adi.
V. Filipp boM m aganda, M a k e d o n iy a g a fors po d sh o si elchilari kel­
g anda, Isk a n d a r o 'z in i y o 'q o t i b q o 'y m a y , ularni d o 's t o n a qabul qildi; 
u elchilarni o 'z in i d o 's t o n a m unosabati v a biror-bir bolalarcha yo k i 
a h a m iy a ts iz savol berm asligi bilan o 'z i g a m ah liy o qildi, u y o 'lla rn i 
uzunligi to g 'ris id a , E ro n n in g ichiga say o h a t qilish usullari t o ‘g ‘risida, 
p o d s h o n in g o ‘zi t o ^ ' r i s i d a , d u s h m a n la r bilan k u ra s h d a u qandayligi 
h a m d a forslarni kuchlari va qudrati qan d ay lig i t o ' g ‘risida s o ‘rab- 
surishtirdi, ular j u d a k o ‘p h ayron boMdilar, ular F i l i p p n i n g d o n g ‘i ketgan 
qobiliyatlari, bu b o la n in g m a q s a d i va intilishlari o ld id a xiralash ib qoladi 
d eg an x u lo sa g a keldilar. A m m o h a m m a v a q t Filipp q a n d a y d ir m a s h h u r 
sh aharni b o sib olgani yoki shonli g ‘alabasi t o ‘g ‘risida x a b a r kelganda, 
Iskandar x afa boMar edi, buni eshitib, u o ‘z tengqurlariga: “B o la la r 
otam h a m m a j o y n i bosib olishga ulguradi, m enga sizlar bilan birgalikda 
buy u k v a ajoyib ishlarni qilish imkoni boMmaydi" d e r edi. H u z u r qilish 
va bo y lik k a em as, s h o n - s h a r a f v a shuhratga intilib, Isk a n d a r otasidan 
q a n c h a k o ‘p narsa olsa, o ‘zi sh u n ch a kam qilishi m u m k in deb hisoblar
220

---

edi. M a k e d o n qudratini o 's is h i Iskandarda xavfsirashni tu g 'd ird i. H ad- 
dan k o 'p h ash am atli, k o 'n g il ochislilar va boy I i к I a r bilan boMgan lio- 
kim iyatni em as, jan g la r, urushlar va s h o n -sh u h ra t uchun kurash bilan 
ho k im iy atn i m e ro sg a olishni istadi. A lbatta Iskandarni taMimi bilan 
k o ‘p sonli tarbiyachilar, m a sla h a lc h ila r va o 'q itu v c h ila r s h u g ‘ullandi. 
U la rn in g bo sh id a O lim p ia d a n in g qarindoshi q a ttiq q o 'l L eo n id tu rar 
edi; Leonidni o 'z i tarbiyachi va otaliq unv o n id an u y alm asad a, bu 
u n v o n loyiq va ajoyib b o 'lsa d a , lekin u n g a va uning qarin d o sh lik
a loqalariga h u rm at y u zasid an , h a m m a uni Isk andarning rahbari va 
tarbiyaehisi deb ay tar edilar. U nvoni va o ' z o 'r n i g a k o 'r a kelib chiqishi 
a karnalik b o 'lg a n L isim ax otaliq edi. Bu kishida hech q an d ay noziklik 
y o 'q edi. faqat o 'z in i Feniks, Iskandarni Axil I, Filippni Peley deb atadi, 
uni tarbiyachilar orasida yuqori baholadilar, u tarbiyachilar o 'r ta s id a
ikkinchi o 'rin n i egalladi.
VII. 
Filipp k o 'rd ik i, Iskandar tabiatan o 'jar, jah li chiqsa z o 'r a -
v onlikda hech k im g a yon b erm aydi, lekin aqlli s o 'z bilan aqlli q a ro r 
q ilishga yengil k o 'n d ir is h m u m k in edi; s h u n in g uchun otasi b u y ru q
berishdan k o 'r a . k o 'p r o q ishontirishga u r in a r e d i. Filipp o 'g ' l i n i t a ’lim 
va tarbiyasini u m u m iy t a ’lim doirasiga kiradigan rnusiqa va b o sh q a 
f an lar o 'q itu v c h ila rig a topshirishga j u r ' a t qilm adi. Bu ish fav q u lo d d a
rnurakkab deb hisobladi. Sofokl ayganidek:
Bu y e rd a qattiq q o ‘l va m a h k a m jilov zarur.
S h u n in g uchun p o d sh o y u non faylasuflaridan e n g b u y u g i Aristotelni 
chaqirdi, o 'q itg a n i uchun ajoyib va loyiq ta rz d a unga haq to 'la d i: o 'z i 
v ay ro n qilgan, kelib chiqishi o 's h a verd an b o 'lg a n Aristotelni Stagira 
shahrini qayta tikladi va u yerdan qoch ib ketgan yoki qullikda b o 'lg a n
fuqarolarni qaytardi. U m a s h g 'u lo t va su h b a tla r uchun Iskandarga 
M ieza yaq in id ag i n im falarga b a g 'is h la n g a n d araxtzorni ajratdi, hozir 
ham u erda A ristotel o 'tirg a n tosh o 'rin d iq la rn i, o ' z o 'q u v c h is i bilan 
s a y r qilgan soyali jo y la rn i ko'rsatadilar. K o 'rin is h id a n Iskandar nafaq at 
axloq va davlat t o 'g 'r is id a g i bilim larni o 'z la s h tird i, balki “ sirli” , 
y a n a d a chuqu rro q bilim larga d ax ld o r b o 'ld i, qaysiki faylasuflar ularni 
“ o g 'z a k i ” va “y a s h irin ” deb atadilar, keng o s h k o r qilmadilar. O s iy o d a
turgan Iskandar A ristotelni bu ta'limotlarni ba'zilarini kitoblarga e'lon 
qilganini bilib qolib, falsafa him oyasiga b a g 'is h la b , unga ochiq xat
221

---

yozdi: m a tn d a s h u n d a y aytiladi: Iskandar A ristotelga baxt-saodattilaydi! 
Sen faqat o g 'z a k i o 'q itis h g a moMjallangan ta’limotni e'lon qilib, xato 
qilding. Biz tarbiyalangan o 's h a ta'lim otlar u m u m boylik boMib qolsa, 
biz qolgan o d am lard an n im a bilan ajralib tu ra m iz ? Men boshqalardan 
nafaqat qudratim bilan, balki oliy narsalar to ‘g ‘risidagi bilimim bilan 
baland boMmoqchi edim . S o g ‘ boM! “ Iskandarni shuhratparastligini 
kam sitilgani uchun tinchlantirib, A ristotel bu ta'lim o tlar e'lon qilingan 
boMsada. shu bilan birga g o ‘yoki e'lon qilin m ag an deb tasdiqlab 
o ‘zini oqladi. A slida tabiat t o ‘g ‘risidagi to 'p l a m boshidan ma'lum otli 
kishilarga moMjallangan boMib, o ‘qitish uchun ham, m ustaqil o ‘rganish 
uchun ham yaram ay d i.
VIII. 
Iskandarga tabiblikni sevishini A ristotel singdirdi. Podsho 
bu fan n in g boshqa tom onlarini em as, a m a liy to m o n la rig a qiziqdi, 
uning xatlaridan xulosa chiqarish m u m k in k i, kasal boMgan d o ‘stlariga 
y o rd a m g a kelib, turli xil dav o lash usullari rejimini belgiladi. U m u n ian
Iskandar fanlarni o 'rg a n is h , kitoblarni o ‘qishga tabiatan qobil edi. 
“ Iliada” ni o ‘rganish harbiy shuhratga erish ish n in g en g y ax sh i vositasi 
deb hisobladi va bu t o ' g ‘r is id a te z -te z g a p ir a r e d i. “ S a n d iq ch ad an Iliada” 
nom i bilan maMum boMgan A ristotel tuzatgan “ Iliada” ro 'y x a tin i d o im o
o ‘zida bor edi, uni xanjar bilan yostiq ostida saqlar edi deb x a b a r beradi 
O n e sik rit2. C h u n k i Iskandar O siy o n in g ichkarisida boshqa hech qan d ay
kitoblarga ega e m a s edi. G arpal p o d s h o n in g buyruqlari bilan Filistning 
t o ‘plam lari, Evripid, Sofokl, E sxilning tragediyalaridan k o ‘pchiligini 
va h am d a Telest va F ilo k sen n in g difirainbalarini yubordi. 
Iskandar 
bo sh d a A ristoteldan 
hayratlandi, ustozni otasidan kam boMmagan 
darajad a sevdi, uning o ‘z s o ‘zlariga k o ‘ra: F ilippga y a sh ag an i uchun 
qarzd o r ekanligi, A ristotelga esa, loyiq 
yash ag an i uchun 
q arzd o r 
ekanini aytadi. K eyinchalik p o d sh o A ristotelga g u m o n s ira b qaray 
boshladi, lekiri unga q a n d a y d ir zarar y e tk a z m a y d ig a n d arajada. a m m o
u nin g faylasufga m uhabbati va bogMiqligini zaiflashuvi b eg o n alash u v n i 
guvohi edi. U n g a falsafaga bolaligidan tu g ‘m a intilish va qiziqishni 
singdirilishi Isk andarning qalbida o ‘c h m a d i...