Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Таянч тушунчалар ва иборалар. 
Коинот, Галактика, эклептика текислиги, орбита, Қуѐш тизими, Меркурий, 
Венера, Ер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, Плутон, табиий 
йўлдошлар, Ой, астероидлар, кометалар, метеорлар ва метеоритлар, 
кратер, хондрит, ядро, кома. 
Назорат саволлари 
Коинотда Галактикалар қандай жойлашган? 
Қуѐш тизимида қандай планеталар мавжуд? 
Эклептика текислиги деганда нимани тушунасиз? 
Астероидларга таъриф беринг? 
Ерда фасллар алмашишига сабаб нима? 
Қайси планеталар табиий йўлдошларга эга? 
Кратер деганда нимани тушунасиз? 
Метеоритлар қандай турларга бўлинади?

---

35 
3 боб. ЕР ВА УНИНГ ҚОБИҚЛАРИ 
 
3.1. Ернинг умумий тавсифи 
Ернинг пайдо бўлиши, Коинотда муаллақ туриши тўғрисидаги 
оддий афсона билан илмий кузатишларга, инкор қилиб 
бўлмайдиган далилларга асосланган аниқ ҳисоблар ўртасида 
биргина ҳакикат мавжуд. Бу ҳам бўлса, Ернинг доимий ва узлуксиз 
ҳаракатда эканлигидир. 
Ернинг шакли.
Ернинг шакли ҳақидаги дастлабки тасаввурлар 
жуда оддий ва асоссиз бўлган. Бунда одамлар ўзлари яшаб турган 
жойнинг табиий географик шароитидан келиб чиқиб Ер диск 
шаклда, уни турли ҳайвонлар кўтариб туради деб фараз қилишган. 
Океан ва унга туташ денгизлар соҳилида яшовчи одамлар тошбақа, 
унинг устида филлар ясси диск кўринишидаги Ерни кўтариб 
туришини тасаввур этишган. Бошқа мулоҳазаларга кўра Ер диск 
шаклда бўлиб, уни океандаги балиқлар кўтариб туради деган бўлса, 
қурғоқчил ўлкаларда диск шаклдаги Ерни ҳўкиз шохларида 
кўтариб туришни фараз қилишган. 
Ер шаклини эллипсоидга 
якин деб билишнинг сабаби 
шундаки, 
агар 
эллипсоид 
айланасини Ер шаклига устма - 
уст қўйилса, у ҳолда океан 
юзаси баробарлигида олинган 
геоид чизиғига якинлашади. 
Демак, Ер шаклини эллипсоид 
шаклига якин бўлган геоид деб 
қабул 
қилинган 
(17-расм). 
Геоиднинг луғавий маъноси Ер 
ўзига хос шаклга эга демакдир. 
Уни биринчи бўлиб 1873 йилда 
немис физиги Листинг фанга 
киритган. 
Ҳақиқатдан ҳам Ер юзаси ғоят нотекис бўлиб, ўзига хос 
шаклга эга. Унинг энг баланд нуқтаси (Ҳимолай тоғидаги 
Жомолунгума чўққиси, 8848 м) билан энг чуқур ботиқ жой (Тинч 
океанидаги Мариана чўкмаси (11022 м) ўртасидаги фарқ 19870 м