Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Океан рифтлари. 
Океан пўстида рифтлар ўртаокеан 
тизмаларининг марказий қисмида жойлашган бўлади. Уларда янги 
океан пўстининг шаклланиши амалга ошади. Ўртаокеан 
тизмаларининг умумий узунлиги 60 минг километрдан ортиқ. 
Уларда кўпчилик гидротермал булоқлар жойлашган бўлиб, океанга 
ички ҳароратнинг анча қисмини ва эриган элементларни олиб 
чиқади. Юқори ҳароратли булоқлар 
қора чекувчилар
деб 
номланган, улар билан рангли металларнинг бой заҳиралари 
боғлиқ.
 
Континентал рифтлар. 
Континентнинг парчаланиши унинг 
муайян қисмида рифт ҳосил бўлиш билан бошланади. Бунда пўст 
юпқалашади ва очилади, магматизм бошланади. Узилмалар 
тўплами билан чегараланган чуқурлиги бир неча юзлаб метрларга 
борувчи узун ботиқликлар шаклланади. Бундан кейин ҳодисалар 
ривожланишининг икки варианти бўлиши мумкин: ѐ рифтнинг 
кенгайиши тўхтайди ва у авлакогенга айланиб, чўкинди жинслар 
билан тўлиб қолади ѐки континентларнинг очилиши давом этади ва 
океан пўсти шаклланади. 

---

160 
Трансформали чегаралар
. 
Литосфера плиталари параллел 
йўналишда, аммо турли тезликда ҳаракатланаѐтган жойларда 
трансформали ер ѐриқлари - океанларда кенг ва континентларда 
кам тарқалган улкан силжималар ҳосил бўлади. 
Литосферанинг 
бутун 
қалинлигини 
кесиб ўтган силжи-
мали ер ѐриқлари 
трансформали 
ер 
ѐриқлари дейилади. 
Океанларда 
транс-
формали ер ѐриқлари 
ўртаокеан 
тизмала-
рига (ЎОТ) перпенди-
куляр 
ўтади 
ва 
уларни 
кенглиги 
ўртача 400 км бўлган 
сигметларга 
парча-
лайди (55-расм). Тизманинг сегментлари орасида трансформали ер 
ѐриғининг фаол қисми жойлашган. Бу жойларда доим зилзилалар 
ва тоғ ҳосил бўлиш жараѐнлари кузатилади, ер ѐриғининг атрофида 
кўплаб таяниш структуралари - устсурилмалар, бурмалар ва 
грабенлар шаклланади. Натижада ер ѐриғи зонасида мантия 
жинслари очилиб қолади. 
ЎОТ сегментларининг ҳар иккала томонлари бўйлаб 
трансформали ер ѐриқларининг пассив қисми жойлашган бўлади. 
Уларда фаол ҳаракатлар кечмайди, аммо улар океанлар туби 
рельефида узоқларга чўзилган ўртаси ботиқ тепаликлар билан 
яққол ифодаланган.