Олий таълим муассасаларининг ўзбек тили ва адабиёти бакалавриат йўналиши таълим дастурида талабаларга миллий қадриятларимиздан бўлган ўзбек шевалари тўғрисида илмий-амалий билимларни бериш кўзда тутилган

[-дек]
қўшимчасининг 
[-дака, -дақа, -дай
, -
дақангги, -дакангги]
каби фонетик вариантлари Тошкент шеваларида ҳам 
учрайди 
 
Шеваларда ҳаракат-ҳолатнинг белгисини билдирувчи равишлар ҳам 
ўзбек адабий тилидаги семантик ва грамматик белгиларига мос келади. 
Аммо улар равишларнинг қўлланиш даражалари билан, айрим морфологик 
кўрсаткичларни қабул қилиши, шевалараро ҳар бирининг ўзига хос туб ва 
ясама равишларнинг мавжудлиги билан фарқланади.
Ўзбек адабий тилида актив ишлатиладиган 
[-дек|| -дай
] қўшимчалари 
шеваларда 
[-дай +ин, -гудайин]
равиш ясовчи аффикси кенгроқ 
қўлланилади: 
өдəмдəйън, ўлгудəйън, ўлгудейън. 
Бу қўшимчалар Тошкент, 
Хоразм шеваларида ҳам қўлланилади. Тошкент: 
ўлгу (н) дəй
, Хоразм: 
ўлгъдейън
.
Ўзбек адабий тилидагидек, ўзбек халқ шеваларида 
[-гача]
қўшимчаси 
пайт-чегара маъносини ифодаловчи равиш ясайди. Шеваларда мазкур 
қўшимчанинг 
[-гача || -ғача, -қача|| -қаче || -кеча || -кача || -кича || -қича]
каби вариантлари учрайди. Бундан ташқари бу қўшимчалар ўрнида 
[-довур, 
-довир, -човир, -чалли]
қўшимчалари ҳам қўлланилади. Бу аффикслар 
ўзбек шевалариаро фарқланади. Хоразм: 
ачаначалли отирдиқ 
каби. Нав. в. 
ш., Тошкентнинг Қорахитой шеваларида 
[-довур
], Фарғона, Андижон тип 
шеваларида 
[-говур|| -чавур] 
вариантлари қўлланилади.
Юқоридаги маълумотлар асосида шуни айтиш мумкинки, шеваларда 
морфологик усулда сўз ясалиши ўзбек адабий тилидагидек бўлсада, маълум 
даражада ўзига хос хусусиятларга ҳам эга.
 Ўзбек шеваларида синтактик усулда сўз ясалиши. 
Ўзбек адабий 
тили билан шеваларда қўшма сўзларнинг ясалиши бир хил бўлса-да, улар 
ўртасида фарқлар ҳам мавжуд. Ўзбек халқ шеваларида композицион усулда 
ясалган қўшма сўзлар оғзаки нутқ қонуниятига мувофиқ нутқ жараёнида 

---

67 
осонликка интилиш талабига кўра сўзларнинг таркибидаги айрим товушлар 
бирикади, айрим бўғинлар қисқаради, товушлар тушиши рўй беради ва бир 
неча сўзлар бир сўзга айланади. Шунингдек, адабий тилдаги қўшма сўзлар 
билан бирга шеваларда яна унинг синоними сифатида бошқа сўзлар ҳам 
қўлланиши мумкин.