Kasbiy pedagogika

7-B O B . O ' Z B E K I S T O N X A L Q X O ' J A L I G I N I N G
A S O S I Y T A R M O Q L A R I
Tayanch iboralar: xalq xo'jaligi, moddiy ishlab chiqarish, nom oddiy ishlab
chiqarish, ishlab chiqarish komplckslari, mehnat unumdorligi, kichik biznes, tayy­
orlov yo'nalishlari, kasblar, ixtisosliklar, umumdavlat tasniflagichi, kichik mutaxas-
sis, nazariy ta 'limi, ishlab chiqarish ta ’limi.
7.1. X alq x o 'ja lig i ta r m o q la r i, san oat-q ish loq xo'jaligi,
k ic h ik korxonalar, k ich ik biznes
Xalq xo 'jaiig i m a m la k a tim iz d a ishlab chiqarish vositalariga m ulk- 
chilik asosida v u ju d g a kelgan ijtimoiy ishlab chiqarish tizimidir.
Ijtimoiy m e h n a t taq sim o tig a m uvofiq xalq x o 'ja lig i faoliyatning 
ikki katta sohasini - ishlab chiqarish (m oddiy ishlab chiqarish) va 
n om oddiy ishlab ch iqarish sohalarini o ‘z ichiga oladi.
A na shu so h alarn in g tarkibi o 'z a r o m unosabati va bir-biriga 
b o g 'liqligi m a m la k a tim iz xalq xo 'jalig i strukturasini tashkii etadi.
M oddiy ishlab ch iqarish sohasiga m oddiy boyliklarni ishlab chi- 
qaradigan yoki iste ’m o lc h ila rg a yetkazib beradigan h a m m a tarm o q lar 
kiradi. Sanoat, qishloq x o 'ja lig i va qurilish j a m i y a t uch u n zarur ishlab 
chaqarish vositalari (m ashinalar, m ateriallar, inshoot va hokazolar) 
ham da iste'm o l m ollari (oziq-ovqat mollari, kiyim lar, poyabzal 
va hokazolar) yaratiladi. Yuk transporti, ishlab chiqarishga x iz m a t 
k o 'rsa tish b o 'y i c h a aloqa, savdo, um u m iy ovqatlanish. m o d d iy te x ­
nika t a ’minoti tay y o rla n ish va sotish h am d a m o d d iy ishlab chiqarish 
sohasiga kiradi. chunki b ular m ahsulotlarni yaratishda y o rd a m beradi 
va ularning qayta qurilishini t a ’minlaydi.
M oddiy ishlab c h iq a rish n in g yetakchi ta r m o g 'i sanoatdir. M a m ­
lakatim iz iqtisodiy qu d ra tin in g asosi o g 'i r sanoat b o 'lib . u ishlab 
chiqarish vositalarining (m ateriallar. m ashinalar, asbob-uskunalar, 
priborlarning) ishlab chiqarishini ta 'm in la y d i. Yengil va oziq -o v q a t 
sanoatida iste 'm o l 
m ollari 
(oziq-ovqat m ahsulotlari. g azlam a, 
poyabzal, kiyim va h okaz ola r) tayyorlanadi. A holi uchun maishiy,
111

---

m adaniy va x o 'ja lik k a m o'ljallan g an xilma-xil tovariarni tayyorlash 
bilan asosiy m ahsulot chiqarishdan tashqari sanoatning barcha 
tarmoqlari shug'ullanadi.
Q ishloq x o 'jaligi sanoatni x o m ash y o bilan. ahoiini oziq-ovqat 
m ahsulotlari bilan t a ’m inlaydi. U o 's im lik sh u n o slik (dalachilik, 
sabzavotchilik, m evachilik. y e m -x a sh a k tayyorlash va hokazolar) 
h am d a chorvachilik (qoram olchilik, c h o 'ch q ac h ilik , q o 'y c h ilik . par- 
randachilik, baliqchilik va hokazolar)ni o ’z ichiga oladi.
Qurilishning vazifasi ishlab chiqarish binolari, inshootlar. turar 
joylar, yo"liar, kasalxonalar, m aktablar va boshqa obyektlarni qurish 
va qayta qurishdir. Transport, sanoat. qishloq x o ’jaligi va boshqa qu- 
rilishlar bir-biridan farq qiladi.
Transport xalq xo'jaligi va ahoiini xilma-xil yuklarni tashish 
ehtiyoj ini uzluksiz ham da o 'z vaqtida t a ’m inlaydi.
A lo q a ja m iy a tn in g ishlab chiqarish x o 'ja lik faoliyatida. aholining 
m a d a n iy m aishiy ehtiyoj larini q o ndirishda m uhim rol o 'y n a y d i. U 
ax borotlarning uzatilishini ta 'm in la y d i va pochta, telegraf, telefon, 
radio, televideniyani o 'z ichiga oladi.
X a lq x o 'jalig i tarm oqlari strukturasi to 'x to v s iz takom illa shm oqda . 
M asalan, sanoatda atom energetikasi va atom m ashinasozligi kabi 
yangi tarm oqlar, elektron, m ik robiologiya sanoati va h okaz ola r v u ­
j u d g a keldi.
X alq xo'jalig in i rivojlantirishning eng m uhim y o 'n a lish i uning 
tarm o q lar tarkibini takom illashtirish tarm oqlararo xalq xo 'jalig i 
kom plekslarini vujudga keltirishdir. B u nday kom p lek slarn in g bir 
nechta turlari bor.
M ashinasozlik kom pleksi m am lak at xalq x o 'ja lig in in g barcha tar- 
m oqlarini m eh n at vositalari bilan ta 'm in la y d i, shunga k o 'r a , ularning 
rivojlantirish su r'a tin i va ishlab chiqarish sam aradorligini h am k o 'p
darajada belgilaydi. Bu k o m p lek sg a energetika, o g 'i r m ashinasozlik 
va transport, kim yo va neft, qurilish, y o 'l m ashinasozligi, stanoksozlik 
va asbobsozlik, elektrotexnika. elektron sanoat. priborsozlik, avto- 
m obil sanoati va boshqa ayrim tarm oqlar kiradi.

---

M a s h in a s o z lik kom pleksini, birinchi n av b a td a , stanoksozlik, hi- 
soblash texnikasi ishlab chiqarish, prib o rso z lik kabi tarm oqlarni, 
elektro te x n ik a va elektron sanoatni j a d a l rivojlantirish m o 'lja lla n g a n . 
F an-tex n ik a taraqqiyoti deganda, eng avvalo, m a n a sh ularning rivoj­
lanishi tushuniladi.
K o n s tru k s io n m ateriallar ishlab chiqarish k o m p ie k s ig a qo ra va 
rangli m etallurgiya, k im y o va neft, selluloza v a y o g ‘ochni qay ta ish­
lash, qurilish m ateriallari kiradi.
A g ro sa n o a t kom p lek si - tarm o q lararo m u ra k k a b ishlab chiqarish 
iqtisodiy sistem a b o ‘lib, uchta asosiy te x n ik a n in g sohasini o 'z ichiga 
oladi.
B irinchisi - ishlab chiqarish vositalari, u n g a ta k ro r va qishloq 
x o 'ja lig i m ashinasozligi, ch o rvachilik v a y e m - x a s h a k tayyorlash 
m ashinasozligi, yengil va oziq -o v q a t sanoati m ashinasozligi, kom - 
b ik o rm v a m ikro b io lo g iy a sanoati v a san o a t turlari kiradi.
A g ro sa n o a t kom plek sid ag i kapital qurilish h a m ana shu sohaga 
taalluqlidir.
Ikkinchisi - bevosita qishloq x o 'j a l i k ishlab chiqarishi ( o 's i m ­
likshunoslik va chorv ach ilik tarm oqlari, a g r o k im y o v a veterenariya, 
sanitariya xizm ati, m e h n atk a sh la rn in g y o rd a m c h i xo 'jalik lari).
U chinchisi - qishloq x o 'ja lik x o m a sh y o la rin i (oziq-ovqat, g o 's h t- 
sut, u n -y o rm a va h o kaz ola rni) tayyorlash, saq lash v a q a y ta ishlashni 
t a ’m inla ydiga n ishlab chiqarish tarm oqlari, sh u n in g d e k , m ah su lo tla m i 
realizatsiy aq ilish bilan b o g 'liq tashkilotdir. A g r o s a n o a tk o m p le k s in in g
asosiy vazifalari qishloq x o 'ja lig in in g ishlab chiqarishini uzluksiz 
o 's tiris h g a erishish, m am lakatni o z iq -o v q a t m ah su lo tla ri va qishloq 
x o 'ja lig i xom ash y o lari bilan ishonchli ta'm in la sh d ir.
X a lq x o 'ja lig i kom pleksini d in a m ik va p ro p o rsio n a l rivojlantirish, 
ishlab chiqarishni intensivlashtirish to m o n k eskin burilish y o 'lig a
o 'tis h , uning sifati v a sam aradorligini oshirish v az ifasini q o 'y d i. Bu 
vazifani am alg a oshirishning asosiy vositalari fa n -te x n ik a taraqqiyoti 
ja m iy a tn in g ishlab chiqaruvchi kuchlarini tu b d a n o 'z g a rtirish , fan 
va texnikaning eng yangi yutuqlari b az asid a x alq x o 'ja lig in i chu-
113

---

qur rekonstruksiyalashdir. B u nday rekonstruksiyalash barcha tar- 
m oqlar va xalq x o ’jaligi kom plekslariga, birinchi navbatda, tnam - 
lakat iqtisodiyotining poydevori - o g 'i r sanoatga taalluqli b o 'lib , 
m ashinasozlikning rivojlanishi b irm uncha tezlashtirish chiqarilayot- 
gan m ahsulotlarning texnikaviy darajasini tubdan yuksaltirish talab 
qilinm oqda.
A gro sa n o at kom pleksi tarm oqlarini jadal va proporsional rivoj­
lantirish qishloq x o ’jaligini industrial bazasiga o4ishini tugallash, 
barcha tarm oqlarini x o ‘j a l ik e k in la rin ih o s ild o r lig in in g v a c h o r v a c h ilik
m ahsuldorligini t a ’m inla shga m o'ljallan g an .
Yengil sanoat va bevosita aholi ehtiyojlarini qondirish uchun 
ishlaydigan tarm oqlarni, transport va aloqani jadal rivojlantirish 
zarur. Kapital qurilishni sifat jih atd an yangi industrial va tashkiliy 
darajaga k o 'ta r ish rejalashtirilm oqdaki, busiz xalq x o ‘jaligini texnik 
re konstruksiyalash m um k in emas.
Ishlab chiqarish sam aradorligini oshirilishi eng kam m a b la g ' 
sarflab, eng katta x o ‘j a lik natijalariga erishish demakdir. B u esa, o ‘z 
navbatida x o ‘ja lik ishlab chiqarishga q o 's h ilg a n , y a ’ni x o m ash y o , 
materiallar, y o q ilg ‘i, energiva ishchilarning m ehnat haqi uchun 
sarfiangan har bir s o 'm m aksim al darajada fo y d a k e ltira d ig a n y o ‘sinda 
yuritish kerakligini bildiradi.
Ishlab chiqarishni rivojlantirishning ikkita: ekstensiv va intensiv 
y o 'lla ri bor.
Birinchi v o 'l korxonaning. ulardagi yangi ishchilarni ja lb qilish. 
M ateriallar to 'p la sh hisobiga ishlab chiqarishni kengaytirishdan 
iboratdir.
Ikkinchi y o ‘li esa y a n a d a m uk am m al texnologiyadan. texnikadan 
foydalanish, ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkii etish, intizomni 
m ustah k am lash , m avjud resurslarni tejab ishlatish orqali k o 'z la g a n
natijaga erishishdir.
Ishlab chiqarishni intensivlashtirishda, x o 'ja lik m asalalarini oqi- 
lona ha! qilishda rejalashtirish katta rol o 'y n a y d i, R ejalashtirish z a ­
m o naviy sharoitda xalq x o'jaligini boshqarishning m arkaziy zve-
114

---

nosidir. X a lq xo 'jalig i rejalarining b ir qanclia turlari m avjud b o 'lib, 
besh yillik va yarim yillik rejalardir. H a r q a n d a y k o rx o n a faoliyati 
rejaga asoslanadi. Yuqori tashkilotlar (vazirliklar, idoralik) korxonalar 
rejalarining faqat eng zarur k o ‘rsatkichlarini: m ahsulot ishlab 
chiqarish hajm i va m uddati, b u y u m la rin in g asosiy turlari h am d a 
boshqa b a ’zi narsalarni tasdiqlaydi.
Qishloq x o 'ja lig i korxonalari uchun qishloq m ahsulotlarini xarid 
qilishda erkinlik va davlat rejalari belgilanadi. X o 'j a li k va turli 
ekiladigan m aydonlarini, chorva m ollari boshini. har xil ishlarini 
am alga oshirish m uddatlarini o ‘zlari m u staqil holda rejalashtiradi.
D avlat har qanday korxonani tashkil qilishda un in g ishlashi 
uchun zarur binolar, m ateriallar, texnika, pul m a b la g 'la ri ajratiladi. 
K orxona esa, bulardan foydalanib ishchi larini to 'p la v d i. materiallar, 
a sb o b -u sk u n a lar sotib oladi, o 'z m ah su lo tla rin i realizatsiya qiladi, 
boshqa k o rx o n a la r bilan s h artn o m a tuzadi, o 'z in in g m oliyaviv ishlari 
yuritiladi.
Har bir buyum k o rx o n a g a q a n c h a d a n tu sh a d i? K o rx o n a o 'z ig a
berilgan binolar. inshootlar, m ashinalar, stan o k lar uchun davlatga 
asta-sekin, qism larga b o i i b qarzini t o 'la y d i. Buni am ortizatsiya 
(narxini qoplash) xarajatlari deyiladi. T ay y o rla n g an m ahsulotlarni 
tashish va realizatsiya qilishi uchun h am m u a y y a n sarf-xarajatlarni 
taqozo etadi. B archa ishchi va x iz m a tc h ila m in g m ehnati uchun haq 
to 'lash kerak. X a rajatlarning bir qism i voritish, isitish binolari ham
shu bilan bog'liqdir.
K orx o n a foydani k o 'p a v tirish d a n m a n fa a td o rm i? F o y d a nim alarga 
ishlatiladi? F o ydaning qancha qism i dav lat ixtiyoriga o 'ta d i (bu 
budjetga ajratishdir). Ular yangi zavodlar, fabrikalar, turarjoy binolari, 
m aktablar, kasalxonalar, kinoteatrlar, y o 'l l a r qurishga, talabalarning 
ta'lim ig a, boshqarish apparati x o d im la rin in g m aoshlariga, barcha 
kishilar uchun m editsina xizm ati 
k o 'rsa tis h g a , V atanim izning 
m u d o faa qobiliyatini m u sta h k a m la sh g a sarflanadi.
K orx o n a x o 'j a l i k hisobi sharoitida m uvaffaqiyatli ishlashi uchun 
m ehnatni yaxshi tashkil etish, te ja m k o rlik n in g g 'o y a t jid d iy rejimi

---

zarur. B undagi vazifa x o m ashyo, materiallar, y o q ilg ‘i, elektro-ener- 
giya, yer-m ulk va ishchilardan kam m iqdorda foydalanib, k o 'p m ah- 
sulot olishdan iborat b o ‘lib. ishlab ehiqarishdagi tejam k o rlik reji- 
m ining m a ’nosi ham shundadir. Bu rejim oddiy narsalardan v u ju d g a 
keladi.
Ishlab chiqarishda buyumlarni kam material ketadigan qilish, 
q im m a t tabiiy m ateriallar o 'r n ig a su n 'iy m ateriallar ishlatish, 
bu yum larning chidam liligini oshirish, kam chiqindiligi, resurslari 
iqtisod qiladigan texnologiyani joriy etish orqali m ateriallarni tejashga 
erishiladi.
Har bir ishchining ish vaqtidan ratsional va to 'liq foydalanish -
ishlab ehiqarishdagi tejam korlik rejimini k u cha ytirishning asosiy 
shartlaridan biridir. Ish vaqti bunday foydalanish bir y o 'l a k o 'p
m ahsulotlar tayyorlash. shu orqali uning tan narxini arzonlashtirish 
va korxonaning foydasini k o 'pa ytirish imkonini beradi. Ish vaqti 
m e h n a t sarflanishning eng m uhim o ic h o v i d ir . M ehnat sarflashning 
sam aradorligi m ehnat unumdorligidir. U vaqt birligi ichida tayyor- 
langan buy u m n in g m iqdorida o 'z ifodasini topadi.
M ehna t unum dorligi anchagina omillarga, y a ’ni texnika va ilg 'o r 
texnologiyani jo riy etishga, ishlarni sifatli tashkil qilishga, m ehnat 
intizomini m u stahkam lash. ishchilam ing m alakasini oshirish va 
ho k az o la r orqali sarflanadigan ish vaqtini qisqartirishga bog'liq. 
M e h n a t unum dorligini oshirish iqtisodiy o 'sish va xalq farovonligini 
yuksalishining asosiy omillaridir.
Kichik biznesning davlat tom o n id a n q o 'llab -q u v v a tla n ish i q u y i­
dagi tarkibiv qism larni o 'z ichiga oladi: budjet orqali bevosita yordam
puli. Pul hajmi kichik biznes su g 'u rta q ilinm agan zararlarni qoplash 
uchun belgilangan b o 'lishi kerak. Yordam puli innovatsiyaning xavfii 
loyihalarini qoplaydi va katta biznes talab qilm a y d ig a n m ahsulot 
turlarini ishlab chiqarishni kuchaytiradi.
D avlat bank kreditlarni olishda kafil sifatida chiqadi. S huning 
uchun m avda biznesga kredit olish ancha yengilroq kichik biznes 
soliq im tiyozlariga ega b o 'lish i kerak. A g a r firm a ijtimoiy tarm o q q a
116

---

yoki ishlab chiqarish rivojlanishiga ajratilgan m a b !a g ‘ini k o ‘paytirsa, 
sol iq soiinadigan ulushni qisqat tirishi m um kin.
M D H m a m lak atlarid a kichik biznesni davlat to m o n id a n mablag" 
bilan t a ’m inlash b udjetda pul kam b o 'lg a n lig i uchun arzim ag an
m iq d o rd a am alg a oshiriladi.
Davlat pul m a b la g 'la rid a n tashqari:
1. Q o n u n iy hujjatlarni ishlab ch iqarish bilan;
2. K onsultativ x izm atlarni k o 'r sa tis h bilan y orda m beradi.
Tadbirkorlik faoliyati sam a ra d o iiig in i oshirish va uni k e n g t a rg 'ib
qilish va voyish nivatida dav lat axborot, m aslahat, ilm iy-tadqiqot 
m arkazlari, innovatsion fo n d lar v a b o sh q a tashkilotlar tuzib, iqti­
sodiy otning ushbu sohasini rivojlantirishga y o rd a m beradi.